Jak pracować z osobami starszymi?

Celem artykułu jest przybliżenie specyfiki profesjonalnej pracy socjalnej adresowanej do osób w wieku senioralnym.

Tekst: Sabina Pawlas-Czyż, Uniwersytet Śląski, Instytut Socjologii, Studium Pracy Socjalnej

Dla jej opisu zwykło się stosować w dyskursie akademickim i zawodowym konkretne nazewnictwo – gerontologiczna, srebrna lub senioralna praca socjalna. Powyższe terminy należy jednak uściślić. Z całą pewnością mówić możemy o tak wyspecjalizowanej odmianie pracy socjalnej, że można przypisywać jej dodatkowe określenia. Aby jednak nie zaciemniać jej obrazu, stwierdzić należy, że to nie wyłącznie kategoria wieku metrykalnego (biologicznego) stanowi podstawę kierowania jakichkolwiek działań pomocowych czy wzmacniających do beneficjentów w trzeciej tercji ich życia. Projektowanie senioralnej pracy socjalnej każdorazowo zasadza się na rozeznaniu indywidualnej sytuacji osoby znajdującej się w określonym stadium życia, skali i rodzaju doświadczanych przez nią trudności, charakteru i rozmiaru potrzeb, a także identyfikowaniu dostępności zasobów, na których projekt pomocy może zostać zbudowany. Senioralna praca socjalna może być świadczona zarówno w odpowiedzi na diagnozowanie określonych problemów, m.in. problemu ubóstwa, przemocy, choroby, niepełnej czy ograniczonej sprawności, jak i w odpowiedzi na potrzebę poprawy jakości życia w poszczególnych sferach funkcjonowania, stwarzania warunków do rozwijania potencjału seniorów, ich integracji z całą społecznością, w której funkcjonują, aktywnego uczestnictwa w różnych obszarach życia społecznego.

Jednak w społecznym odbiorze senioralnej pracy socjalnej pojawiać mogę się pewne zniekształcenia. Mogą one dotyczyć z jednej strony postrzegania jej wyłącznie w kategoriach działań ratowniczych, adresowanych do seniorów widzianych jako „problemowych”, czyli zależnych, słabych, wymagających pomocy i opieki. W ten sposób zniekształca się sferę podejmowanych praktycznych rozwiązań, które promują zaangażowaną, twórczą aktywność osób starszych, dbałość o dalszy rozwój, odpowiedzialną postawę za prowadzenie zdrowego stylu życia. Senioralna praca socjalna w żadnym razie nie ogranicza się wyłącznie do funkcji osłonowych – w dużej mierze bazuje na metodach aktywizujących, wyzwalających w osobach starszych ich własny potencjał do wprowadzania pozytywnych zmian w życiu. Ponadto, praca socjalna z seniorami nie może być mylona z podejmowaniem działań zuniwersalizowanych, kierowanych do monolitycznej grupy, za jaką uważa się seniorów. Seniorzy, ze względu na przynależność do danego etapu w cyklu życia, nie powinni być postrzegani jako jednolita grupa.

Seniorzy to grupa zróżnicowana złożona z osób o bardzo różnym wieku i różnych potrzebach. Jest to jednocześnie grupa stereotypizowana tak silnie, iż w XX wieku pojawiła się potrzeba wprowadzenia pojęcia ageizmu, który to termin odzwierciedla uprzedzenia i negatywne nastawienia społeczne względem osób starych. Typowy dla ageizmu stereotypowy osąd przypisuje osobom starszym „brzydotę, bezsilność, aseksualność, choroby i psychiczne ograniczenia” [Janiszewska-Rain, 2005: 612; za: Gianoulis 2004]. W takim sposobie myślenia o starzeniu się nie ma miejsca dla scenariusza, zgodnie z którym w starości można by upatrywać kolejnej ważnej fazy życia człowieka, dającej sposobność do rozwoju swojej tożsamości i przeżywania satysfakcji dzięki społecznie docenianej aktywności. Przekonania, które w odniesieniu do wieku senioralnego nie odzwierciedlają rozwojowych faktów, zyskały dużą powszechność w społeczeństwie niezależnie od wieku, również wśród dzieci i młodych ludzi, dostarczając potwierdzenia, że ageizm jest zjawiskiem zinstytucjonalizowanym.

Zatem senioralna praca socjalna, jakkolwiek konstruowana w odpowiedzi na potrzeby wynikające ze zmian demograficznych, nie stanowi monolitu w zakresie podejmowanych praktycznych działań, bo jej adresatem są osoby starsze stanowiące grupę heterogeniczną, wewnętrznie bardzo zróżnicowaną ze względu na potrzeby indywidualne, zasoby własne i społeczne, różne historie życiowe. Co więcej, praca senioralna rozszerza swe kręgi odbiorców na rodziny i bliskich seniorów, ich otoczenie społeczne i całe lokalne społeczności, propagując rozwiązania mające na celu integrowanie osób w różnym wieku i poszczególnych środowisk. Buduje ona także sieć wzajemnych powiązań i ułatwień w dostępie do różnorodnych źródeł zasobów.

Senioralna praca socjalna w środowisku zamieszkania

Wyróżnia się następujące obszary, na których stosowana jest senioralna praca socjalna:

• praca socjalna w środowisku zamieszkania osób starszych;
• praca socjalna realizowana na rzecz ochrony zdrowia seniorów;
• praca socjalna w przestrzeni edukacyjnej i aktywności kulturalnej – profilaktyka gerontologiczna;
• obszar zabezpieczenia socjalnego osób starszych.

Jednym z najbardziej wyraźnych priorytetów profesjonalnej senioralnej pracy socjalnej jest realizowanie zróżnicowanych praktycznych rozwiązań ukierunkowanych na wzmacnianie procesu starzenia się w miejscu zamieszkania. Cel ten ma głębokie uzasadnienie w postaci licznych korzyści zarówno psychologicznych czy społecznych, jak i ekonomicznych. Co więcej, pozytywne konsekwencje działań zmierzających do zwiększenia możliwości osoby starszej do jak najdłuższego i jakościowo jak najlepszego zamieszkiwania w swoim środowisku dotyczą nie tylko seniora, ale i jego rodziny czy szerszego otoczenia społecznego.

Praca socjalna realizuje działania skoncentrowane na problematyce wsparcia seniora w środowisku zamieszkania za pośrednictwem praktyk pomocowych dotyczących:

– organizacji i dostosowywania dotychczasowej przestrzeni mieszkalnej do indywidualnych potrzeb seniora, jego stanu zdrowia, zdolności lokomocyjnych, stopnia i charakteru ograniczenie niektórych sprawności. Pracownicy socjalni podejmują działania związane z organizacją środków finansowych na ten cel, pomocą w pozyskiwaniu czy w dotarciu do poprawy wyposażenia mieszkań.

– pomocy w utrzymaniu mieszkania. Pracownicy socjalni organizują pomoc finansową na opłaty czynszowe. Drugim ważnym aspektem działań pracy socjalnej jest pośredniczenie w organizowaniu wsparcia o charakterze prawnym, np. związanego z ochroną praw lokatorskich. Ponadto pracownik socjalny może pomóc w załatwianiu formalności administracyjnych.

– wspomagania systemu wymiany mieszkań, umożliwiającego funkcjonowanie w warunkach bardziej dostosowanych do oczekiwań i możliwości seniora. Pracownicy socjalni podejmują działania związane z pomocą w zamianie mieszkania na mniejsze, korzystniej ulokowanym pod względem architektonicznym czy też infrastruktury w miejscu zamieszkania.

– działań aktywizujących środowisko sąsiedzkie, społeczność lokalną na rzecz wsparcia seniora w środowisku zamieszkania. Pracownicy socjalni animują różne formy wsparcia ze strony otoczenia seniora. Dbają o wsparcie towarzyskie, czyli zapewnienie kontaktów społecznych, aby przeciwdziałać osamotnieniu oraz izolacji. Ważnym aspektem tych działań jest także uruchamianie pomocy sąsiedzkiej jako doraźnej formy wparcia.

– uruchamiania inicjatyw lokalnych w obrębie środowiska zamieszkania. Pracownicy socjalni mogą podejmować zróżnicowane działania – zwykle tworzą, koordynują i organizują w społeczności lokalnej inicjatywy ukierunkowane na stwarzanie warunków do podejmowania różnorodnych form aktywności – fizycznej, intelektualnej, kulturalnej czy społecznej. Działające w społecznościach centra aktywności i kluby osiedlowe umożliwiają wszystkim mieszkańcom uczestnictwo w różnych zajęciach, a także mogą w efektywny sposób integrować społeczność bez względu na wiek. Pogłębiają więzi i poprawiają kontakty międzyludzkie w najbliższym otoczeniu, ale też zwiększają aktywność seniorów, dzięki czemu seniorzy częściej mogą pozostać w swoim środowisku zamieszkania.

Ponadto, choć w mniejszym zakresie, realizowane są działania obejmujące:

– zmianę przestrzeni w środowisku zamieszkania i dostosowywanie otoczenia mieszkań, aby umożliwić seniorom pozostawanie w nich ze względu na zróżnicowany stan zdrowia, poziom sprawności i zdolności lokomocyjnych seniorów;

– pracę socjalną zorientowaną na więzi społeczne – ich wzmacnianie, czasem aktywizowanie bliskich relacji zarówno wewnątrz rodziny seniora, jak i z osobami z jego naturalnej sieci wsparcia;

– organizację mieszkalnictwa wspólnotowego skierowanego do osób w wieku senioralnym i tej samej płci, które z różnych powodów nie mogą zamieszkiwać dotychczasowych mieszkań.

Warto przyjrzeć się tej ostatniej kwestii dotyczącej sytuacji, gdy seniorzy przenoszą się do nowych lokali, objętych specjalnym projektem. W województwie śląskim rozwiązania takie wprowadzono m.in. w Rudzie Śląskiej i w Czeladzi¹. Ta forma wsparcia umożliwia wspólne ponoszenie opłat, a oszczędności zgromadzone z tytułu wynajmu czy opłat czynszowych mieszkańcy mogą przeznaczyć na różne potrzeby, np. usługi opiekuńcze. Zyskują tym samym, w obrębie lokalnej społeczności, własną przestrzeń życiową, a także pozyskują do codziennych kontaktów współmieszkańców, wspierają się i dbają o własne zdrowie, rozwijają różne umiejętności, których wzajemnie mogą się od siebie uczyć. Jak zauważył Z. Szarota: „Pracownicy socjalni zgodnie stwierdzają, że potrzeby materialne, choć stanowią największy obszar roszczeń, jednak nie są dla ich starszych klientów tak ważne, jak potrzeba kontaktu z drugim człowiekiem, obcowania z drugą osobą, rozmowy, wyżalenia się, podzielenia się swoimi doświadczeniami”.²

Praca socjalna realizowana na rzecz ochrony zdrowia seniorów

Poniżej prezentuję najbardziej rozpowszechnione praktyki pomocowe w tym obszarze.

Domy Pomocy Społecznej najczęściej są zamieszkiwane przez osoby, których stan zdrowia, ograniczenie sprawności lub brak wsparcia nie pozwala na dalsze samodzielne funkcjonowanie. Ta stacjonarna, całodobowa placówka opieki długoterminowej odpowiada nie tylko na potrzeby zdrowotne i bytowe, ale też zaspokaja wiele potrzeb psychologicznych i społecznych związanych z kontaktem z innymi ludźmi. W większości przygotowuje też ofertę edukacyjną czy kulturalną³. Działania realizowane w ramach DPS-ów prowadzone są zgodnie z indywidualnym planem wsparcia mieszkańca (zgodnie z Rozporządzeniem MPiPS z dnia 19.10.2005 r. dotyczącym Domów Pomocy Społecznej). Opracowuje się go w oparciu o rozeznanie jednostkowych potrzeb, trudności i oczekiwań, dostosowując go do całościowego programu wsparcia realizowanego przez cały zespół DPS.

Dzienne Domy Pomocy Społecznej dla osób starszych różnią się od zwykłych DPS-ów otwartą formą, w ramach której zespół specjalistów (zwykle opiekun, terapeuta i rehabilitant) w dni pracujące oferuje pomoc tym osobom starszym, które doświadczają różnych utrudnień związanych z sytuacją życiową, rodzinną czy zdrowotną. Wśród środowiskowych domów samopomocy znajdziemy placówki adresowane dla osób chorych psychicznie, cierpiących na chorobę Alzheimera, z niepełną sprawnością intelektualną. Ośrodek wsparcia dziennego stanowi rozwiązanie doceniane przez całe społeczności, gdyż również rodziny seniorów zyskują pewność, że bliska im osoba uzyskuje wielopłaszczyznową pomoc.

Usługi opiekuńcze, specjalistyczne w miejscu zamieszkania. Usługi opiekuńcze stanowią przykład praktycznych działań pomocowych o bardzo szerokim zakresie. Mogą one być udzielane zarówno osobom starszym, jak i innym osobom niesamodzielnym na skutek stanu zdrowia, ograniczenia lub utraty sprawności. Do tej kategorii wsparcia zalicza się m.in. pomoc w zakresie przygotowywania posiłków, robienia zakupów, przy codziennej toalecie, dbałość o ład i porządek w domu, załatwianie spraw urzędowych, działalność na rzecz inicjowania kontaktów społecznych czy organizowania czasu wolnego⁴.

Warto też wymienić rozwiązania wysoko wartościowane w tym obszarze wsparcia, jednak w praktyce realizowane znacznie rzadziej.

Rodzinne Domy Pomocy stanowią formę wsparcia świadczonego całodobowo osobom, które z różnych przyczyn nie są w stanie funkcjonować samodzielnie w swoim środowisku zamieszkania. Są one ukierunkowane na zaspokajanie wszystkich potrzeb seniora – począwszy od potrzeb bytowych, związanych ze zdrowiem, pielęgnacyjnych, poprzez pomoc w doraźnym codziennym funkcjonowaniu, po przeciwdziałanie w izolacji społecznej. Ta forma wsparcia może być realizowana przez rodziny, osoby prywatne w ramach działalności gospodarczej, a także specjalnego porozumienia, regulującego szczegółowe warunki i standardy, jakie jest zawierane z gminą. Wszelkie koszty ponosi w tym wypadku osoba starsza i/lub jej rodzina.

Mieszkania chronione. Znakomitym, relatywnie nowym, rozwijającym się instrumentem wspierania seniorów jest mieszkalnictwo chronione. Stanowi ono przykład rozwiązania pośredniego pomiędzy wsparciem instytucjonalnym w ramach długoterminowej pomocy w Domach Pomocy Społecznej a zamieszkiwaniem we własnym mieszkaniu, które staje się dla seniora na skutek różnych przyczyn niemożliwe. Mieszkania chronione posiadają ten atut, że w dalszym ciągu w naturalny sposób umożliwiają podtrzymywanie samodzielności i zaradności życiowej seniorów. Jest to łatwiejsze dzięki specjalnemu architektonicznemu przygotowaniu mieszkań chronionych, ich specjalistycznemu wyposażeniu ułatwiającemu osobom z ograniczoną sprawnością funkcjonowanie w nich autonomicznie. Seniorzy mogą zamieszkiwać mieszkania chronione samodzielnie lub z opieką.⁵

Mieszkania wspólnotowe chronione. W mieszkaniach tego typu, działających jak opisane wcześniej mieszkania wspólnotowe, są umieszczane grupy seniorów z problemami zdrowotnymi, jednak zachowującymi możliwość samodzielnego funkcjonowania. Mieszkańcy powinni być dodatkowo wspierani, co jednak stanowi rozwiązanie nie tylko dużo bardziej ekonomiczne w odniesieniu do jakiejkolwiek formy instytucjonalnej długoterminowej pomocy, ale przede wszystkim stwarzające szansę do utrzymywania i rozwijania umiejętności niezależnego życia.⁶

Rozwiązania, które w obszarze wsparcia zdrowia seniorów oraz ich rodzin należałoby zdecydowanie upowszechniać, dotyczą także obejmowania profesjonalnym wsparciem nieformalnych opiekunów osoby starszej.

Wsparcie nieformalnych opiekunów seniorów w obliczu trudnej choroby

Konfrontacja z chorobą onkologiczną, stanowiącą zagrożenie życia, dotyczy w istotnej części osób w wieku senioralnym. Większość zachorowań na nowotwory złośliwe (70% u mężczyzn i 60% u kobiet) występuje po 60. roku życia, a ryzyko wzrasta wraz z wiekiem, osiągając szczyt w ósmej dekadzie życia. W ostatnich latach w obrębie instytucji medycznych wyraźnie obserwowana jest tendencja do skracania czasu pobytu chorego w szpitalu, zwiększając potrzebę samodzielnego radzenia sobie z chorobą przez pacjentów w środowisku domowym. W wielu przypadkach wpływa to na rozszerzenie zakresu odpowiedzialności spoczywającego na rodzinnych opiekunach. Stanowią oni podstawowe źródło wsparcia i pomocy dla chorego w procesie leczenia pozaszpitalnego i rehabilitacji, a także odgrywają główną rolę w radzeniu sobie z chorobą. W ten sposób jakość życia osób starszych, zmagających się z chorobą nowotworową, w znacznej mierze zależy w kontekście domowo-rodzinnym od jakości wsparcia i opieki, jaką są w stanie zaoferować rodzinni opiekunowie.

Ważnym jest wskazanie także konieczności wspierania i wzmacniania samych opiekunów, szczególnie jeśli ich zasoby ulegają wyczerpaniu. W tym świetle wspomaganie rodzinnych opiekunów oznacza zarówno pośrednie wzmocnienie samych seniorów w procesie leczenia i odzyskiwania zdrowia, jak i przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom, na jakie narażony być może cały system rodzinny w wyniku kryzysu choroby. Rozważając możliwości zabezpieczenia potrzeb opiekuna nieformalnego osoby konfrontowanej z chorobą onkologiczną, zasadne wydaje się, aby w systemie pomocy upowszechniać rozszerzanie stosowanych w praktyce profesjonalnych rozwiązań z zakresu pracy socjalnej, wyspecjalizowanej w świadczeniu pomocy rodzinom w sytuacji choroby nowotworowej któregoś z jej członków. Choć oferta pomocy rodzinie w ramach pracy socjalnej jest zróżnicowana, ukierunkowana na wielość problemów społecznych, z którymi rodzina może sobie nie radzić, w systemie tym brakuje projektów pomocy w sytuacji zagrożenia życia członka rodziny, czyli sytuacji szczególnie nadwerężającej zasoby rodziny. Pracownicy socjalni, w ramach ich warsztatu metodologicznego w odniesieniu do najczęstszych kategorii sytuacji trudnych i problemów doświadczanych przez osoby opiekujące się onkologicznie chorym członkiem rodziny, mogą podejmować szereg działań pomocowych jako odpowiedź na problemy w sferze zdrowotnej, społecznej, emocjonalnej, a także trudności z dostępem do informacji i realizacją obowiązków.

Praca socjalna w przestrzeni edukacyjnej i w sferze aktywności kulturalnej – profilaktyka gerontologiczna

Wsparciem seniorów w zaspokajaniu zaspokajaniem aktywności o różnorodnym charakterze (towarzyskiej, kulturalnej, działalności wolontaryjnej, aktywności ruchowej), potrzeb związanych z ich rozwojem własnym, organizacją czasu wolnego, ale też potrzeb kontaktu psychicznego są inicjatywy takie jak kluby seniora (także Uniwersytety Trzeciego Wieku, choć w ich funkcjonowanie zwykle nie są zaangażowani pracownicy socjalni). Instytucje te mają istotne znaczenie zarówno dla seniorów, jak i dialogu międzypokoleniowego. Dominujące w stereotypowym myśleniu o starości przekonania dotyczące ograniczeń ludzi starych, najdotkliwiej odbierane są przez seniorów w odniesieniu do sfery psychicznej i intelektualnej. Ich uczestnictwo w inicjatywach organizowanych przez kluby seniora i UTW może dodatkowo pełnić funkcję wzmacniania pozytywnej samooceny osób starszych.

Funkcjonowanie intelektualne, którego pogorszenie wielu uznaje za rzecz nierozerwalnie powiązaną z okresem starości, w rzeczywistości jest bardzo zróżnicowane indywidualnie. Przede wszystkim wraz z wiekiem nie ulega zmianom regresywnym inteligencja skrystalizowana, określająca te kompetencje, które zostały nabyte w czasie życia, kształcenia, gromadzenia doświadczeń. Nawet wrodzone kompetencje intelektualne – inteligencja płynna – mimo że w większym stopniu mogą uszczuplać się wraz z wiekiem, u osób aktywnych umysłowo zwykle pozostają bez zmian.

Przejście na emeryturę może być dla młodszych seniorów okresem ożywionego życia towarzyskiego i rodzinnego. Źródłem zadowolenia z własnej produktywności może być w tym okresie własne zaangażowanie w działalność w różnych sferach – społecznej, charytatywnej, kulturalnej, religijnej. Umożliwiają ją zdecydowanie właśnie kluby seniora działające wielokierunkowo – zapewniają one nie tylko kontakt z innymi seniorami, szerszą społecznością środowiska lokalnego, ale przede wszystkim organizują przestrzeń czasu wolnego tak, aby ułatwić seniorom możliwość angażowania się w inicjatywy na rzecz zdrowia, uczestniczenia w kulturze, edukacji, twórczości.

Obszar zabezpieczenia socjalnego seniorów

Praca socjalna zorientowana na profesjonalne wspieranie osób w wieku senioralnym reaguje na trudności wynikające z deprywacji podstawowych potrzeb, z życia w niedostatku. W 2008 roku w Polsce zagrożonych ubóstwem było 12% osób w wieku powyżej 65. roku życia (dane EUROSTAT). Ponadto w starszych grupach wiekowych obserwuje się feminizację ubóstwa, a zatem na wykluczenie społeczne w znacznej mierze narażone są w naszym kraju kobiety.⁷

Jak zauważa J.K. Wawrzyniak: „Senioralizacja społeczeństwa wymusza pewne specyficzne rodzaje postępowania opiekuńczego, związanego ze stanem zdrowia – często wielochorobowością i niepełnosprawnością, singularyzacją – samotnością, wdowieństwem, brakiem wsparcia ze strony najbliższych, ubóstwem – ograniczonymi możliwościami realizowania podstawowych potrzeb oraz relatywnie niskim wykształceniem, które wpływa znacząco zarówno na możliwości finansowe, ilość i jakość kontaktów społecznych, jak i umiejętność samodzielnego rozwiązywania problemów i szukania pomocy”.⁸ Osoby starsze, zgodnie z zapisami ustawy o pomocy społecznej, mogą uzyskiwać świadczenia materialne w postaci zasiłków stałych, okresowych, celowych i celowych specjalnych. Najczęściej potrzebujący kierują prośby o dofinansowanie na zakup żywności, odzieży, opłat za węgiel i inne media oraz na czynsz.⁹ Ponadto seniorzy mogą uzyskać świadczenia niematerialne, m.in. porady, usługi opiekuńcze, pobyt w danym domu pomocy.

W procesie realizowania pracy socjalnej na rzecz seniorów zmagających się z trudnościami bytowymi, oprócz rozwiązań typu świadczenia finansowe, szczególny nacisk kładzie się na wyzwalanie aktywności seniorów, stwarzanie warunków do utrzymywania ich samodzielności, dbałość o ich podmiotowość poprzez współdecydowanie o kształcie i charakterze wsparcia. Zatem srebrna praca socjalna nie ogranicza się do działań związanych z administrowaniem, przyznawaniem, przekazywaniem środków finansowych, lecz stara się uruchamiać działania na rzecz aktywowania możliwości tkwiących w osobach starszych, aby poprawić ich sytuację.

Przyglądając się rozwiązaniom metodycznym stosowanym w pracy socjalnej z osobami starszymi, wydaje się, że metodą podstawową jest zarządzanie przypadkiem.¹⁰ Metoda ta bazuje na przygotowaniu indywidualnego programu pomocy dla klienta – osoby starszej. Program ten jest oparty na dokładnym rozeznaniu najważniejszych charakterystyk sytuacji psychologicznej osoby, sprawności fizycznej, stanu zdrowia, sytuacji socjalnej i ekonomicznej. Informacje gromadzone w ramach szczegółowej oceny sytuacji osoby starszej stanowią podstawę do pomiaru jej funkcjonalnej sprawności – obejmującej m.in. poziom samoobsługi, umiejętności wykonywania codziennych obowiązków domowych i związanych z utrzymywaniem kontaktów z otoczeniem, zdolności samodzielnego poruszania się w domu i otoczeniu) – ale też poziomu funkcjonowania psychospołecznego, pozwalającego na poznanie sieci relacji społecznych osoby starszej, odczuwanego przez nią stopnia zadowolenia z tych relacji. Celem rozpoznawania w sposób całościowy sytuacji seniora w jego naturalnym otoczeniu społecznym jest opracowanie programu indywidualnego wsparcia. Jego założeniem jest, aby przede wszystkim uruchamiać i wzmacniać wszystkie wartościowe źródła zasobów w samej osobie seniora, a także w jego najbliższym otoczeniu.

Niniejszy tekst został opatrzony poszerzonymi przypisami i bibliografią. Pełną wersję tekstu można przeczytać na stronie www.PolitykaSenioralna.Zaczyn.org