Domy dziennego pobytu i „Senior-WIGOR” w oczach architektów

Tekst: Elżbieta Niezabitowska, Iwona Benek, Anna Szewczenko

W pierwszym numerze „Polityki Senioralnej” Przemysław Wiśniewski w artykule „Wigor bez pałera” poruszył ważny temat programu „Senior-WIGOR”. Zwrócił uwagę z jednej strony na wagę tegoż zagadnienia i pozytywy Uchwały Rady Ministrów, z drugiej strony poddał krytyce pośpiech i niedopracowanie projektu. Jak w większości spraw w naszym kraju podjęto ważną decyzje bez wcześniejszego przeprowadzenia chociażby najbardziej podstawowych badań pozwalających na uchwycenie niedoskonałości i wyeliminowanie błędów mogących wystąpić na etapie wprowadzania tegoż ważnego dla seniorów przedsięwzięcia.

Autorzy niniejszego tekstu chcą zwrócić uwagę na fakt, że podjęto decyzję dotyczącą tworzenia obiektów Dziennych Domów Senior-WIGOR jako adaptacji istniejących budynków bez wcześniejszych konsultacji ze środowiskami opiniodawczymi w tym zakresie. Brak konsultacji w środowisku architektonicznym i budowlanym może niejednokrotnie powodować trudności z wprowadzeniem funkcjonalnego układu pomieszczeń. Wysokość udzielanego samorządom dofinansowania jest także nieadekwatna w stosunku do kosztów adaptacji istniejących budynków, w których muszą zostać spełnione pewne wymogi wynikające z przeznaczenia obiektu dla osób starszych. Ponadto zaproponowany program funkcjonalny jest niepełny, w niektórych zagadnieniach niezgodny z istniejącym stanem prawnym, w związku z czym wymaga dopracowania.

W ramach zajęć dydaktycznych na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej z Metodologii Prac Badawczych i Strategii Projektowania autorzy tekstu spróbowali przeanalizować ten problem, porównując światowe tendencje w zakresie projektowania dla osób starszych, wymagania funkcjonalne programu „Senior Wigor” oraz rozwiązania dwóch obiektów istniejących Domów Dziennego Pobytu w Katowicach i Gliwicach. Jeden z obiektów to dawny żłobek zaadaptowany na Dzienny Dom Pobytu dla Seniorów (DDP), a drugi to istniejący Dom Pomocy Społecznej z adaptacją części pomieszczeń na DDP. Oba ośrodki są znakomicie prowadzone przez oddany swojej pracy personel, jednakże niedostatki przestrzenne podyktowane ograniczeniami wynikającymi z adaptacji przypadkowych obiektów znacząco utrudniają pracę personelu – w niektórych sytuacjach nawet obniżają jakość pobytu seniorów.

Efektem analiz nad rozwiązaniami stosowanymi w świecie i wymaganiami stawianymi w projekcie „Senior-WIGOR” była koncepcja zestawu pomieszczeń, jakie powinny wejść w skład takiego ośrodka, powiązań odległościowych pomiędzy nimi oraz warunki usytuowania konkretnych pomieszczeń w stosunku do stron świata i podłączenia ich do systemu komunikacji zewnętrznej (np. podjazd do magazynu i do kuchni nie powinien sąsiadować z ogródkiem albo z salą zajęć terapeutycznych, z kolei główna sala zajęciowa i ogród nie powinny by od strony północnej). W dalszych badaniach zbudowano model optymalny, który porównywaliśmy z rozwiązaniami istniejącymi w badanych dwóch ośrodkach. Następnie, na podstawie obserwacji sposobu funkcjonowania istniejących placówek i rozmów z personelem (kierownictwo, terapeuci) oraz z seniorami korzystającymi z tych placówek, dopracowano ostateczny model wzorcowy oraz spróbowano zaproponować przeprojektowanie obiektów, które umożliwiłoby poprawę istniejących warunków.

Wnioski z tych badań ukazują poważne ograniczenia w łatwym i szybkim adaptowaniu dowolnych obiektów na centra wsparcia społecznego seniorów. Prawdopodobnie ograniczone środki finansowe w wielu przypadkach uniemożliwią zrealizowanie takiego domu lub doprowadzą do zastosowania rozwiązań nieadekwatnych do potrzeb (jak te analizowane przez studentów). Problem wymaga dalszych szczegółowych badań, a także zmian w przepisach prawa.

Podstawowy zakres usług świadczonych przez Dzienny Dom „Senior-WIGOR” oraz Klub „Senior-WIGOR” zgodnie z uchwałą może obejmować w szczególności następujące usługi:

• socjalne, w tym posiłek;
• edukacyjne;
• kulturalno-oświatowe;
• aktywności ruchowej lub kinezyterapii;
• sportowo-rekreacyjne;
• aktywizujące społecznie;
• terapii zajęciowej.

Proponowane usługi wymagają daleko szerszej oferty przestrzennej niż to założono w uchwale dotyczącej domów Senior-WIGOR, w której znajdujemy wytyczne dotyczące minimalnej liczby pomieszczeń oraz ich przeznaczenia.

Wymagania funkcjonalne wynikające z koncepcji Wigor

	Dzienny dom Senior – Wigor	Klub Senior-Wigor
Pomieszczenie ogólne wielofunkcyjne	1 pomieszczenie ogólnodostępne wyposażone w stoły i krzesła, pełniące funkcję sali spotkań oraz jadalni; podłogi wykonane z materiałów antypoślizgowych	1 pomieszczenie ogólnodostępne wyposażone w stoły i krzesła pełniące funkcję sali spotkań
Kuchnia	1 pomieszczenie kuchenne lub aneks kuchenny, wyposażone w sprzęty, urządzenia i naczynia do przygotowania i spożycia posiłku	aneks kuchenny wyposażony w sprzęt AGD, urządzenia i naczynia do przygotowania ciepłych napojów, podgrzania posiłku, przygotowania kanapek itp.
Pomieszczenie klubowe	1 pomieszczenie klubowe wyposażone w sprzęt RTV, komputer z dostępem do Internetu, kanapy i fotele	1 pomieszczenie klubowe wyposażone w sprzęt RTV, komputer z dostępem do Internetu, kanapy i fotele
Pomieszczenie zajęć ruchowych	1 pomieszczenie do utrzymania lub zwiększenia aktywności ruchowej lub kinezyterapii, wyposażone w podstawowy sprzęt – odpowiedni do potrzeb i sprawności seniorów (np. materace, leżanki, rotory, drabinki, drobny sprzęt do ćwiczeń indywidualnych itp.)	1 pomieszczenie do utrzymania lub zwiększenia aktywności ruchowej lub kinezyterapii, wyposażone w drabinki, materace oraz inne niezbędne wyposażenie – stosownie do potrzeb i sprawności
Terapia	1 pomieszczenie do terapii indywidualnej lub poradnictwa rozumianego jako szeroko pojęta praca socjalna	brak
Szatnia	wydzielone miejsce pełniące funkcję szatni dla seniorów i personelu	wydzielone miejsce pełniące funkcję szatni dla seniorów
Łazienka	1 łazienka wyposażona w 2 toalety (dla kobiet i mężczyzn), uchwyty przy toalecie, umywalkę i prysznic z krzesełkiem oraz uchwyty pod prysznicem	1 łazienka wyposażona w 2 toalety (dla kobiet i mężczyzn) oraz umywalkę i prysznic z krzesełkiem oraz uchwyty pod prysznicem
Pralnia / prasowalnia	wydzielone miejsce w łazience na pralkę i odpowiednio wyposażone miejsce do prasowania	brak

W tym zestawieniu nie podano powierzchni minimalnych ani informacji, na ile osób należy je zaprojektować. Brak też jakiejkolwiek wzmianki o pomieszczeniach dla administracji takiego ośrodka i pomieszczeniach socjalnych dla personelu. Proponuje się natomiast wspólną szatnię dla personelu i seniorów.

Każde z wyżej wymienionych pomieszczeń wymaga bardzo starannego przemyślenia pod kątem wielkości i wyposażenia oraz powiązań funkcjonalnych z innymi. Wytycznych w tym zakresie jednak nie ma, a przecież nie każde działanie polegające na jak najtańszym aranżowaniu przestrzeni w lokalach przyniesie dobry efekt.

Zawarta w wytycznych informacja dotycząca pomieszczenia kuchennego lub aneksu sugeruje, że te pomieszczenia są dostępne dla seniorów – więcej nawet, że seniorzy sami się w nich obsługują. Tymczasem przepisy sanepidu dla pomieszczeń kuchennych zbiorowego żywienia wymagają, aby przygotowanie i wydawanie posiłków było wykonywane przez personel kuchenny posiadający wymagane uprawnienia do tych czynności, co oczywiście podnosi koszty utrzymania placówki. Przepisy wymagają też wyodrębnienia sali jadalnej, która w świetle przepisów nie powinna być wykorzystywana do innych celów. W związku z tym pomieszczenie wielofunkcyjne nie może pełnić równocześnie funkcji sali jadalnej, a przynajmniej nie powinno ono być w ten sposób użytkowane. Jest to zapis mało zasadny, ale liberalne podejście do niego może być źródłem problemów dla lokalnych WIGOR-ów.

W rozwiązaniach zagranicznych przyjmuje się, że wydawaniem gotowych posiłków i przygotowaniem pomniejszych zajmują się sami seniorzy korzystający z placówek. Niestety w Polsce takie rozwiązania nie są możliwe w istniejącym systemie prawnym, co nie tylko zwiększa koszty utrzymania, ale także powoduje zwiększenie powierzchni niezbędnej na kuchnię i jadalnię oraz pomieszczenia sanitarne i socjalne dla personelu. Ponadto utrudnia możliwość samodzielnego przygotowania posiłku przez osoby korzystające z ośrodka (np. gdy ktoś chciałby zjeść nie o standardowej porze posiłku lub ma ochotę na herbatę itp.). Wprowadzenie rozwiązań proponowanych w uchwale „Senior-WIGOR” w tym zakresie wymaga zmian w istniejącym prawie budowlanym.

Znaczącym problemem jest zróżnicowanie wielkości pomieszczeń wchodzących w skład takiego ośrodka. Z jednej strony konieczne są bardzo duże pomieszczenia pobytu dla dużej grupy osób (dla 15-30 osób powinny one mieć powierzchnię 30-60 m², co w większości małych placówek WIGOR będzie niemal niemożliwe; zgodnie z programem są to pomieszczenia ogólne/klubowe i przeznaczone do wspólnych zajęć ruchowych), z drugiej zaś strony niezbędne są gabinety dla odwiedzających podopiecznych psychologów i innych specjalistów, jak również dla celów udzielenia pierwszej pomocy (około 10-15 m²). Warto dodać, że tych ostatnich nawet nie przewidziano w programie, a z przeprowadzonych badań wynika, że są one niezbędne w razie zasłabnięcia lub nawet zgonu. Akcje ratunkowe i inne czynności z tym związane odbywać się będą przy obecności podopiecznych, co może okazać się dla nich wydarzeniem traumatycznym.

W programie nie określono też liczby osób, dla których ma być przewidziane pomieszczenie klubowe, toteż w dużej części WIGOR-ów będą to sale, w których nie zmieszczą się wszystkie osoby korzystające z placówki. Jak w takich warunkach ma przebiegać integracja grupy? Czy będą mogły odbywać się wspólne warsztaty, występy artystyczne, zajęcia ruchowe, z których seniorzy lubią wspólnie korzystać? Analiza zagospodarowania pierwszych oddanych do użytkowania WIGOR-ów wykazała, że w dużej części placówek, gdzie wspólne sale mają nawet kilkanaście metrów kwadratowych [sic!], tego rodzaju aktywności po prostu nie będą realizowane. Dalszych badań wymaga też pomysł łączenia salki telewizyjnej z komputerową. Umieszczenie tam telewizora utrudni prowadzenie wybranych zajęć, ponadto będzie on przeszkadzał użytkownikom komputera. Strefa integracji umożliwiająca grupowe, ale i indywidualne spędzanie czasu (np. lekturę gazety czy korzystanie z Internetu) może się więc stawać przestrzenią rodzących się konfliktów i kakofonii dźwięków.

Rozważenia wymagają także dalsze kwestie dotyczące wprowadzenia rozwiązań ułatwiających osobom starszym funkcjonowanie w tego typu placówce. Wśród seniorów korzystających z takiego ośrodka są osoby nie tylko w różnym wieku, o odmiennym stanie zdrowia, ale także statusie materialnym, poziomie wykształcenia i specyficznych umiejętnościach oraz różnej płci. Należy więc wziąć pod uwagę środowisko, w którym żyją seniorzy korzystający z placówek. Inne podejście dotyczy np. ludzi żyjących na wsi i zajmujących się całe życie rolnictwem, a inne mieszkańców miast. Każda z tych grup ma inne, silnie zróżnicowane, zainteresowania i umiejętności. Nie ma jednak żadnych wytycznych w kwestii organizowania programu integracyjnego czy edukacyjnego dla korzystających osób uwzględniających czynnik środowiskowy. Dopracowania wymagają zagadnienia związane z osobami mającymi problemy z poruszaniem się lub korzystającymi z wózków inwalidzkich. Dostosowania tego środowiska do różnych niepełnosprawności, nie tylko ruchowych, wymaga specjalnego i bardzo starannego projektowania zarówno samego obiektu, jak i wnętrz (np. przystosowanie sprzętu i wyposażenia dla osób na wózkach, zainstalowanie systemu informacyjnego dla osób z problemami widzenia czy też niedosłyszących itp.).

Czy wytyczne architektoniczne dla WIGOR-ów są wystarczające i pomocne dla samorządów? Nie. A przecież powinny one „podsuwać” samorządom funkcjonalne rozwiązania, których wdrożenie poprawi funkcjonowanie ośrodków i osób z nich korzystających. O poziomie złożoności planu architektonicznego dziennego domu pobytu czy domu Senior-WIGOR świadczą przygotowane przez studentów Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej schematy funkcjonalne Domu Dziennego Pobytu dla seniorów wykonane w ramach przedmiotu Metodologia Prac Badawczych (pod kierunkiem prof. E. Niezabitowskiej), w których ukazano wymagania dotyczące powiązań funkcjonalnych pomiędzy pomieszczeniami¹ oraz optymalnego usytuowania ich w stosunku do stron świata² (co ilustruje ryc. 2.).

W opracowanym modelu przestrzennym nr 1 wyodrębniono następujące strefy funkcjonalne: strefę wejściową (kolor ciemnoszary), pomieszczenia dostępne dla pensjonariuszy (kolor niebieski), pomieszczenie pomocy medycznej (kolor czerwony), strefę kuchni (kolor żółty), pomieszczenia specjalne dla pracowników i pensjonariuszy – tj. gabinety psychologa, pracownika socjalnego i fizjoterapeuty (kolor zielony), pomieszczenia gospodarcze (kolor jasnoszary). W założeniu sala wielofunkcyjna z tarasem i ogrodem powinna być zlokalizowana w miarę możliwości od strony południowej.

Przedstawiony schemat wymaga dalszego szczegółowego dopracowania, czyli ustalenia minimalnych wielkości wyodrębnionych pomieszczeń i starannego dopracowania wnętrz pod kątem dostosowania ich do niepełnosprawności ludzi w wieku senioralnym, obejmujących oprócz ograniczeń ruchowych także ograniczenia widzenia, słyszenia i mentalne. Niezbędne są też szczegółowe rozwiązania modelowe niektórych pomieszczeń – np. pokoju pierwszej pomocy medycznej, pomieszczenia rehabilitacji czy strefy wejścia oraz ogrodu terapeutycznego. Istotnym zagadnieniem jest także dostępność komunikacyjna obiektu, gdyż główne ciągi komunikacji dla seniorów nie powinny kolidować z dojazdem transportu kuchennego i gospodarczego. Z kolei przy rozbudowanej funkcji wewnętrznej osobnego projektowania wymaga system odnajdywania drogi, tzw. „wayfinding”, czyli informacji wizualnej ułatwiającej orientację w przestrzeni, bardzo istotnej dla ludzi starych z demencją, problemami widzenia i słyszenia. Główną zasadą jest wprowadzenie prostych układów przestrzennych budynków, skrócenie ciągów komunikacyjnych dla zapewnienia kontaktu wzrokowego z miejscem docelowym oraz umieszczenie zrozumiałych elementów informacji wizualnej (piktogramy, czytelny tekst oznakowania). Zastosowanie kodów kolorystycznych jest często stosowanym rozwiązaniem, które ułatwia orientację osobom starszym poprzez wprowadzenie akcentu kolorystycznego charakterystycznego dla danych pomieszczeń lub stref w budynku.

Projektowanie placówek dla ludzi starszych w różnym wieku, o odmiennym stanie zdrowia i z różnymi niesprawnościami jest zadaniem trudnym, wymagającym dużej wiedzy specjalistycznej. Szczególnie trudne jest przeprojektowywanie istniejących obiektów i dostosowywanie ich do potrzeb określonej placówki. Przewidziane w programie dopłaty najprawdopodobniej nie są wstanie pokryć kosztów niezbędnych zmian dostosowawczych do skomplikowanych wymagań funkcjonalno-przestrzennych Dziennych Domów Pobytu i bliskich im domów/klubów Senior-WIGOR.

Projektowanie placówek dziennego pobytu dla ludzi starszych powinno objąć klika odrębnych studiów przedprojektowych, tj.:

1. analizy lokalizacyjne (dobór lokalizacji w stosunku do centrum miasta/gminy, terenów zielonych, powiązań komunikacyjnych, miejsca zamieszkania potencjalnych pensjonariuszy – np. duże osiedle mieszkaniowe itp.);
2. programowanie funkcjonalno-przestrzenne obejmujące określenie na podstawie liczby potencjalnych użytkowników oraz badań przedprojektowych niezbędnego zestawu pomieszczeń i ich wielkości, określenie wymagań lokalizacyjnych i wymagań wynikających z przepisów prawa. Także w tej części należałoby wykonać analizę przyszłych kosztów utrzymania i możliwości ich obniżenia poprzez np. rozwiązania energooszczędne oraz możliwość wynajmu pomieszczeń podmiotom zewnętrznym poza godzinami użytkowania (co obecnie nie jest możliwe w świetle obowiązujących przepisów);
3. analizy uwzględnienia rozwiązań dostosowania placówki do potrzeb ludzi niepełnosprawnych ruchowo (poruszających się przy pomocy laski, chodzika czy wózka inwalidzkiego);
4. analizy rozwiązań wnętrz, ze szczególnym uwzględnieniem dostosowania wystroju estetycznego dla osób starszych. Dotyczy to nie tylko dostosowania estetyki akceptowanej przez ludzi starszych (nawiązanie do rozwiązań z ich młodości), lecz także rozwiązań umożliwiających swobodne poruszanie się osobom z demencją (system informacji wizualnej ułatwiający poruszanie się po budynku), słabowidzących (system kolorystyczny ułatwiający rozróżnienie granic stref funkcjonalnych) i słabosłyszących.

Dodatkowym zagadnieniem może być projekt ogrodu terapeutycznego czy też budowanie szerszej koncepcji placówki dziennego pobytu w postaci Centrum Aktywności Międzypokoleniowej – jak to miało miejsce w Ośrodku Nowolipie w Warszawie, gdzie w ramach projektu europejskiego DAA (Design-led innovations for Active Ageing) opracowano program rozszerzenia domu dziennej opieki na warszawskim Muranowie o nowe funkcje umożliwiające korzystanie z takiego ośrodka także dzieciom i innym mieszkańcom w rożnym wieku z dzielnicy Muranów.

Koncepcje projektowe takich ośrodków na świecie powstają najczęściej w działaniach typu participatory action research, czyli są poprzedzane konsultacjami społecznymi przy udziale projektantów, naukowców, decydentów i innych interesariuszy – np. producentów sprzętu, a także samych użytkowników, czyli osób starszych oraz ich rodzin.

W tym kontekście wydaje się konieczne szersze opracowanie problemu programowania i projektowania tego typu placówek w Polsce w celu dostosowania koncepcji do miejscowych potrzeb. Konieczne byłoby przygotowanie szerokiego, interdyscyplinarnego projektu badawczego porównującego kilkadziesiąt takich placówek w Polsce w celu wypracowania kilku modelowych rozwiązań odpowiednich dla charakterystycznych środowisk – np. dla dużych osiedli mieszkaniowych, średnich i małych miast oraz ośrodków wiejskich. Ponadto należałoby opracować metodologię przygotowywania programu funkcjonalno-przestrzennego dla architektów podejmujących trudny temat adaptacji przypadkowych obiektów na placówki dziennego pobytu zgodnie z wymaganiami programu Wigor.