Czy długofalowe przemiany demograficzne, jakich doświadczają kraje Unii Europejskiej, mogą być szansą dla rozwoju społeczno-gospodarczego? Coraz więcej firm produkujących i dostarczających usługi swoimi działaniami pokazuje, że osoby starsze to atrakcyjna grupa konsumentów, których wybory mają znaczny wpływ na rozwój innowacyjnych rozwiązań. Tworzący się dynamicznie segment srebrnej gospodarki umożliwia efektywną poprawę warunków życia milionów seniorów, jak również stanowi ogromny, niewykorzystany w pełni potencjał dla przedsiębiorców. Tezy tej bronią autorzy w raporcie „The Silver Economy”, ukazując zróżnicowane przykłady możliwych rozwiązań odpowiadających na złożone potrzeby starzejącego się społeczeństwa.

Dyskurs wokół starzenia się ludności i związanych z nim konsekwencjami jest zdominowany przez pejoratywne określenia[1] – wzrost populacji osób starszych utożsamiany jest z nawarstwiającymi się problemami i zagrożeniem dla stabilności dotychczasowego porządku społecznego czy ekonomicznego[2]. Dopiero wraz z rozwojem paradygmatu aktywnego starzenia się[3], starość przestała kojarzyć się z obciążeniami i  negatywnymi zjawiskami.

Zmiany bacznie obserwują liczne branże : część producentów i usługodawców już jakiś czas temu dostrzegła  potencjał tkwiący w rosnącym dynamicznie i różnicującym się segmencie starszych konsumentów[4]. Co najmniej od dwóch dekad badacze piszą o globalnym fenomenie ekspansji tzw. srebrnej gospodarki, czyli intensyfikacji działań ekonomiczno-gospodarczych skierowanych ku starszym ludziom, której idea wywodzi się z Japonii – mającej najstarsze społeczeństwo na świecie[5]. Dynamiczny proces starzenia społeczeństwa staje się w krajach wysoko rozwiniętych impulsem do rozwoju innowacyjnych rozwiązań oraz adaptacji już istniejących, które mają na celu uławianie codziennego funkcjonowania osób starszych. Nowy kolor przypisywany gospodarkom na świecie początku XXI wieku, obok koloru białego (związanego z opieką zdrowotną) i zielonego (związanego z ekologią i środowiskiem), wyraża kierunek zmian, wywołanych demograficznymi  przemianami[6].

Kierunki rozwoju srebrnej gospodarki i jej różnorodność stały się przedmiotem analizy raportu „The Silver Economy” opublikowanego przez Komisję Europejską w 2018 roku[7], przez ekspertów Technopolis Group oraz Oxford Economics. którzy zarysowali obszary tego segmentu gospodarki w Unii Europejskiej do 2025 roku. Przedstawione analizy dotyczące srebrnej gospodarki do roku 2025mają charakter przeglądowy.

Autorzy raportu definiując srebrną gospodarkę podkreślają, że jest ona połączeniem  wszystkich rodzajów działalności gospodarczej zaspokajających potrzeby osób w wieku 50 lat i więcej, a więc są w tej grupie zarówno osoby wciąż czynne zawodowo jak i od dawna będące na emeryturze, co za tym idzie o różnych potrzebach, możliwościach czy oczekiwaniach.. Opisywana działalność gospodarcza jest związana z produkcją, konsumpcją i handlem towarami jak i usługami, prywatnymi i publicznymi.

W pierwszym rozdziale autorzy koncentrują się na ilościowym ukazaniu potencjału rozwojowego srebrnej gospodarki. Wniosek z przeprowadzonej analizy jest następujący: w perspektywie kilku najbliższych lat, srebrna gospodarka stanie się jednym z kluczowych sektorów gospodarek w krajach UE. Tylko w 2015 roku, 199 milionów osób w  wieku 50 lat i więcej odpowiadało za konsumpcję dóbr i usług wartych 3,7 bilionów euro, co oznaczało utrzymanie 78 milionów miejsc pracy. W kolejnych latach prognozowane było dalsze upowszechnianie się rozwiązań i działań dedykowanych najstarszemu pokoleniu. Równocześnie, prognozowano, że w kolejnych latach nie nastąpi zmiana struktury wydatków osób starszych. Większość prywatnych wydatków konsumentów 50+ w skali całej UE, przeznaczanych będzie na mieszkalnictwo, jedzenie i napoje oraz transport. Autorzy wskazują także, że do 2025 roku najszybszy rozwój srebrnej gospodarki, mierzony wydatkami na konsumpcję prywatną i publiczną, nastąpi w regionie państw Europy Środkowo-Wschodniej, a niekwestionowanym liderem stanie się Rumunia. Stwarza to zatem szanse na lepsze zaadresowanie potrzeb rosnącej w tym regionie populacji osób starszych, jak również do wzrostu gospodarczego, podniesienia jakości życia ludności oraz stworzenia tysięcy nowych miejsc pracy.

Jak pokazują autorzy raportu, jest wiele przekrojowych obszarów i rozwiązań, które składają się na srebrną gospodarkę. Oprócz lepszego dopasowania dotychczasowej oferty produktów czy usług, podkreśla się także konieczność rozwoju innowacyjnych rozwiązań dedykowanych osobom starszym. W raporcie wskazano kilkanaście przykładów, które już teraz stanowią prężnie rozwijane obszary gospodarki z największym potencjałem rozwojowym i mogą mieć i znaczeniem ze względu na poprawę jakości i warunków życia osób starszych. Prognozy na najbliższe lata są równie optymistyczne.

Autorzy zaliczyli do nich:

  • Cyfryzację opieki zdrowotnej – implementacja innowacyjnych elektronicznych i mobilnych rozwiązań w usługach zdrowotnych prowadzi do poprawy jakości opieki, umożliwia lepszą diagnozę czy dopasowanie skutecznego leczenia, a docelowo wspiera wydłużenie trwania życia ludności stosującej najnowsze rozwiązania.
  • Robotykę i gry dla seniorów – roboty humanoidalne mogą zmniejszać poczucie osamotnienia wśród osób starszych oraz prowadzić do poprawy samopoczucia i bezpieczeństwa użytkowników. Gry komputerowe dla osób starszych stanowią nową formę treningu kognitywnego, zaś gry online, jak dowodzą autorzy, wspomagają realizację codziennych zajęć i są przestrzenią integracji z innymi użytkownikami.
  • Srebrną turystykę – osoby 50+ stają się jedną z ważniejszych grup świadomych turystów o jasno sprecyzowanych oczekiwaniach. Likwidacja barier i dopasowanie oferty do indywidualnych potrzeb może prowadzić do dalszego wzrostu w grupie turystów 50, 60 czy 70 plus.
  • Zintegrowane usługi opieki i lepszą łączność – dyfuzja oraz integracja technologii przyjaznych seniorom wpływa na zmniejszanie ich izolacji społecznej. Osoby starsze mogą być aktywnymi uczestnikami platform internetowych oraz aplikacji umożliwiających łączność z innymi osobami. Autorzy wskazują także, że dostęp do mobilnych usług zdrowotnych, dostępnych np. w smartfonie (mHealth), ma pozytywny wpływ również na opiekunów osób starszych, którzy mają możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji oraz kompetencji.
  • Rozwój budownictwa przyjaznego seniorom oraz rozwiązań inteligentnych – z jednej strony tworzenie osiedli dostosowanych do potrzeb osób starszych, z drugiej strony wprowadzanie prostych rozwiązań technicznych (np. szersze drzwi, zaadaptowanie łazienki) oznacza poprawę ergonomii oraz zapewnia bezpieczne i komfortowe warunki funkcjonowania dla osób o ograniczonej sprawności.
  • Wiedzę dla aktywnego i zdrowego stylu życia – rozwiązania z zakresu medycyny prewencyjnej czy aplikacje umożliwiające kontrolowanie stanu zdrowia czy odżywiania się stwarzają szansę na upowszechnianie zdrowego, spersonalizowanego i aktywnego stylu życia.
  • Uniwersytety przyjazne seniorom – umożliwianie dostępu do powszechnej edukacji na poziomie wyższym wpływa na rozwój personalny, jak również zwiększa szanse na zatrudnialność osób starszych poprzez przekwalifikowanie się i poszerzanie wiedzy i umiejętności.
  • Autonomiczne pojazdy – usprawnienia transportowe, zwłaszcza powszechne wdrażanie innowacyjnych rozwiązań, może zwiększać możliwości przemieszczania się osób o różnych ograniczeniach motorycznych.
  • Dojrzałych przedsiębiorców – jak zauważają autorzy, osoby 50+ mają dobre warunki, aby zakładać własną działalność gospodarczą i rozwijać przyszłościowe inicjatywy. Posiadają oni najlepszą wiedzę na temat potrzeb osób starszych, dlatego też mają do odegrania kluczową rolę w rozwoju srebrnej gospodarki.
  • Interaktywne platformy do szybkiego dostarczania produktów i rozwoju usług – rozwój tego typu rozwiązań stwarza szansę m.in. na lepszą wymianę informacji dotyczących produktów ich twórców z adresatami (seniorami).

Choć przywołane przykłady należy ocenić pozytywnie, większość z nich obecnie dostępna jest jedynie dla wąskiej grupy seniorów. Specyfika omówionych rozwiązań wskazuje, że głównymi beneficjentami są młodsi seniorzy, świadomi dostępnej oferty i aktywnie poszukujący innowacyjnych produktów czy usług. Dlatego też pojawia się pytanie o powszechność i dostępność wspomnianych rozwiązań dla zróżnicowanej populacji osób starszych niż 50 lat. Nadal wielu najstarszych seniorów jest wykluczonych z pełnego uczestnictwa w życiu społeczno-gospodarczym, ich podstawowe potrzeby są niezaspokajane. Z tego powodu  twórcy rozwiązań wpisujących się w zakres srebrnej gospodarki, powinni zwrócić szczególną uwagę na segment „mniej atrakcyjnych” konsumentów, czyli osób 60+, 70+, 80+ i więcej. Ponadto wiele z opisywanych przykładów rozwiązań dostępnych jest głównie w większych miastach, szczególnego zaadresowania wymagają potrzeby i możliwości konsumpcyjne mieszkańców wsi i mniejszych miast. Przedstawione zagadnienia niosą za sobą także wyzwania natury prawnej (np. konieczność nowelizacji prawa ochrony konsumentów), etycznej (np. w zakresie stosowania robotów humanoidalnych w opiece długoterminowej) czy technologicznej (np. dostępność do szerokopasmowego Internetu). Autorzy zwracają również uwagę, na wydatki konsumentów 50+ – większość to stałe koszty, związane głównie z zaspokojeniem podstawowych potrzeb biologicznych. Pojawia się zatem pytanie o rzeczywiste zainteresowanie i możliwości zaspokajania potrzeb wyższego rzędu (np. podróżowanie, dostęp do nowoczesnego sprzętu, zakup gier czy korzystanie z płatnej oferty edukacyjnej) związane z propozycjami zawartymi w raporcie

Publikacja kończy się propozycją kilku rekomendacji i wskazaniem ogólnych działań, mających usprawnić i przyspieszyć rozwój srebrnej gospodarki:

  1. wsparciem technologicznej i cyfrowej rewolucji sektora opieki zdrowotnej (m.in. poprzez szkolenia dla opiekunów, edukację z zakresu ochrony danych osobowych i prywatności).
  2. wspieraniem zdrowego starzenia się na terenie całej Unii Europejskiej (m.in. poprzez podnoszenie świadomości na temat korzyści wynikających z dbania o własne zdrowie fizyczne i psychiczne, promowanie działań profilaktycznych czy zwiększanie skali inicjatyw w tym zakresie).
  3. zwiększeniem nacisku na rozwiązania służące poprawie cyfrowej mobilności osób starszych (m.in. poprzez wspieranie badań nad autonomicznymi pojazdami i transportem publicznym dla starszych klientów).
  4. zwiększeniem aktywnego udziału osób starszych w rynku pracy (m.in. poprzez poprawę oferty szkolnictwa wyższego, budowanie świadomości na temat przedsiębiorczości osób 50+ czy poprawę warunków pracy w miejscu zatrudnienia).
  5. zwiększeniem innowacyjności produktów i usług mających na celu utrzymanie dłuższej samodzielności osób starszych (m.in. poprzez podnoszenie świadomości na temat korzyści z inteligentnych rozwiązań w domach dla osób starszych)

Przedstawione w raporcie zagadnienia odnoszą się krajów Unii Europejskiej, kilka  przykładów dotyczy rozwiązań w Wielkiej Brytanii. W kontekście przytoczonego raportu warto zadać sobie pytanie jak wygląda dotychczasowy rozwój srebrnej gospodarki w Polsce? Pod względem finansowym, osoby 60+ znajdują się w  sytuacji[8] lepszej niż młodsi konsumenci, co jednak nie przekłada się  na dostępną ofertę produktów czy usług. Zarysowane w raporcie rozwiązania w wielu przypadkach są na początkowym etapie rozwoju lub są dostępne dla wąskiej grupy odbiorców. W największym stopniu przykłady srebrnej gospodarki obejmują usługi zdrowotne: chociaż i w tym przypadku  są to  proste produkty (np. leki czy suplementy diety) lub usługi.

Rynek budowany na potrzeby  starszych konsumentów wciąż jest niedojrzały, ogranicza się głównie do prostej oferty, na którą składają się najbardziej podstawowe produkty czy usługi[9]. W niewielkim stopniu rozwinęła się gałąź zaawansowanych technologii cyfrowych dedykowanych osobom starszym czy budownictwa przyjaznego seniorom. Niedojrzałość rynku to również niedojrzałość konsumentów, niegotowych na wyzwania związane z nieuczciwością i bezprawnymi praktykami, co stwarza kolejne przestrzenie do działań w najbliższych latach.[10].

Problematyka srebrnej gospodarki zwarta w raporcie Komisji Europejskiej poruszana jest także w aktualnych opracowaniach polskich instytucji badawczych i eksperckich, czego wyrazem jest wydany niedawno raport Instytutu Polityki Senioralnej we współpracy z Nową Konfederacją. O budowie srebrnej gospodarki pisze się tu jako o wyzwaniu rozwojowym, widzianym szeroko – nie tylko w kontekście samego srebrnego rynku ale i przebudowy jego instytucjonalnego otoczenia[11].

Rok 2020 zmusił do zmian w większości przestrzeni społeczno-gospodarczych. Warto zadać sobie pytanie o wpływ pandemii Covid-19  nasrebrną gospodarkę. Z całą pewnością, kryzys wywołany pandemią pozostanie nie bez znaczenia dla prognozowanej rzeczywistości. Oprócz licznych ograniczeń w dostępie do korzystania z usług, dokonywania zakupów w trybie stacjonarnym czy pogorszenia sytuacji na rynku pracy (głównie osób defaworyzowanych czy zatrudnionych na podstawie umów cywilno-prawnych), okoliczności towarzyszące pandemii przyniosły  szanse dla rozwoju srebrnej gospodarki. Wiele osób starszych zostało postawionych przed nieoczekiwaną koniecznością przyswojenia kompetencji cyfrowych[12]. Część osób utrwaliła i zdobyła nowe kwalifikacje oraz wiedzę, dla części seniorów było to pierwsze zetknięcie z nowymi technologiami czy mobilnymi rozwiązaniami w zakresie opieki zdrowotnej[13]. Nowe okoliczności, w jakich znaleźli się seniorzy mogą pociągnąć za sobą zmianę dotychczasowych nawyków zakupowych czy stworzyć szansę na poszukiwanie bardziej zaawansowanych produktów dopasowanych do potrzeb i możliwości starszych klientów, ponieważ pandemia obnażyła istotne niewykorzystane i niedoceniane dotychczas przestrzenie rynkowe. Równocześnie na jeszcze większym znaczeniu zyskało zdrowie fizyczne oraz psychiczne, jak również zdrowy sposób odżywiania się. Stwarza to zatem przestrzeń do większego zainteresowania rozwiązaniami, które zapewniają bezpieczeństwo oraz komfort codziennego funkcjonowania. Warto zatem w bliskiej przyszłości powrócić do założeń i prognoz w omawianym raporcie, aby zweryfikować w jakim stopniu konsekwencje społeczne, gospodarcze czy zdrowotne wywołane pandemią Covid-19 wpłynęły na cały sektor srebrnej gospodarki.

autor: Kamil Matuszczyk

 

[1] Duszczyk M., Lesińska M. Matuszczyk K. (2019). Upolitycznienie problemu starzenia się ludności w Polsce. Teoria i praktyka, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego; Moreira T. (2017). Science, Technology and the Ageing Society, Routledge.

[2] P. Szukalski (2012). Trzy kolory: srebrny. Co to takiego silver economy? Polityka Społeczna, 5-6: 6-10. Phillipson C. (2013). Ageing, Polity Press.

[3]Aktywne starzenie się – zgodnie z definicją OECD z 1998 roku – to zdolność człowieka do prowadzenia produktywnego życia w społeczeństwie i gospodarce, w miarę stawania się starym (http://50plus.gov.pl/-/starzec-sie-aktywnie-czyli-jak-ksztaltowac-wlasny-rozwoj-w-starszym-wieku-59811).

[4] Zalega T. (2016) Segment osób w wieku 65+ w Polsce. Jakość życia – konsumpcja – zachowania konsumenckie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego.

[5] Kohlbacher F., Gudors P., Herstatt C. (2011). Japan’s growing silver market – An attractive business opportunity for foreign companies?, in. S. Kunisch, S. A. Boehm, M. Boppel (eds.), From Grey to Silver. Managing the Demographic Change Successfully, Springer, s. 189-205; Golinowska S. (2011). “Srebrna gospodarka” I miejsce w niej sektora zdrowotnego. Koncepcja I regionalne przykłady zastosowania, Zdrowie Publiczne i Zarządzanie, 9(1): 76-85.

[6] P. Szukalski (2012). Trzy kolory: srebrny. Co to takiego silver economy? Polityka Społeczna, 5-6: 6-10.

[7] https://op.europa.eu/pl/publication-detail/-/publication/a9efa929-3ec7-11e8-b5fe-01aa75ed71a1

[8] Według badania budżetów gospodarstw domowych z 2017 roku, dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwach zamieszkiwanych tylko przez osoby 60 lat i więcej wynosił 1888,76 zł i był aż o 17,5% wyższy od dochodów gospodarstw z mieszkańcami poniżej 60. roku życia (file:///C:/Users/Admin/Downloads/informacja_o_sytuacji_osob_starszych_w_2017.pdf)

[9] Zalega T. (2016) Segment osób w wieku 65+ w Polsce. Jakość życia – konsumpcja – zachowania konsumenckie, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego.

[10] https://www.rpo.gov.pl/pl/content/panel/sesja-23KPO-europejski-akt-dostepnosci-prawa-konsumenta

[11] Bakalarczyk R. (2021) Srebrna gospodarka.W poszukiwaniu odpowiedzi na starzenie się społeczeństwa, Raport Instytutu Polityki Senioralnej SeniorHub we współpracy z think zine’a Nową Konfederacją, Srebrna gospodarka. W poszukiwaniu odpowiedzi na starzenie się społeczeństwa – Nowa Konfederacja,

[12] Morrow-Howell N., Galucia N., Swinford E. (2020). Recovering from the COVID-19 Pandemic: A Focus on Older Adults, Journal of Aging & Social Policy, 32(4-5). 526-535.

[13] Seifert A., Batsis J. A., Smith A. C (2020). Telemedicine in Long-Term Care Facilities During and Beyond COVID-19: Challenges Caused by the Digital Divide, Frontiers in Public Health,  https://doi.org/10.3389/fpubh.2020.601595