Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek zaapelował do Minister ds. Polityki Senioralnej Marzeny Okły-Drewnowicz o zainicjowanie kompleksowych działań na rzecz poprawy społecznego funkcjonowania osób starszych w Polsce. Zwrócił uwagę na konieczność odejścia w ramach polityk publicznych od paternalistycznego podejścia do spraw seniorów. Zaapelował również o aktywne włączenie się rządu w międzynarodowe inicjatywy mające na celu wzmocnienie ochrony praw osób starszych. Na inicjatywę RPO z marca 2024 r. Minister ds. Polityki Senioralnej odpowiedziała miesiąc później a w kolejnych miesiącach trwały w jej zespole prace nad poszczególnymi kwestiami problemowymi. 9 września odbyło się robocze spotkanie pomiędzy zespołem minister a zespołem RPO, monitorujące postęp działań w kluczowych kwestiach problemowych.
Rzecznik Praw Obywatelskich apeluje o kompleksową politykę senioralną. Bez stygmatyzacji.
Marcin Wiącek, Rzecznik Praw Obywatelskich podkreślił w swoim wystąpieniu konieczność przyjęcia holistycznego podejścia do polityki senioralnej, zauważając, że obecnie prawa osób starszych są często postrzegane wyłącznie przez pryzmat pomocy społecznej, co prowadzi do dalszego stygmatyzowania najstarszych obywateli. Rzecznik zaapelował o stworzenie polityki senioralnej, która nie będzie dzielić osób starszych według ich sytuacji finansowej, lecz kompleksowo odpowiadać na ich różnorodne potrzeby, zapewniając im pełne korzystanie z praw obywatelskich.
Walka z ageizmem, również instytucjonalnym, powinna być priorytetem
Rzecznik zauważył, że rozpatrywanie spraw osób starszych głównie w kontekście pomocy prowadzi do utrwalenia stereotypów związanych ze starzeniem się i starością. Według Rzecznika i zespołu jego ekspertów kojarzenie spaw seniorów głównie ze słabością, biedą i zależnością od wsparcia wzmacnia negatywne postrzeganie rosnącej grupy osób starszych i generuje ageizm, czyli dyskryminację związaną z wiekiem
Aby skutecznie z tym walczyć, konieczne jest – według RPO – zmiana języka stosowanego w debacie publicznej oraz obiegu prawnym i instytucjonalnym. Jak zauważył Rzecznik same sformułowania aktów prawnych często utrwalają szkodliwe stereotypy. Swoje wystąpienie Rzecznik podparł przykładami – wskazał m. in., iż w dokumencie rządowym „Informacja o sytuacji osób starszych w Polsce” autorzy posługują się terminem „wzrost wskaźnika obciążenia demograficznego osobami starszymi”, co sugeruje, iż że osoba starsza staje się dla społeczeństwa problemem i obciążeniem.
RPO w swoim wystąpieniu przytoczył przykłady ageizmu instytucjonalnego, który nie powinien uwidaczniać się w praktykach podmiotów publicznych oraz w aktach prawnych. Jako problematyczne Rzecznik wskazał m. in. przepisy dotyczące wsparcia osób bezrobotnych, które za osobę bezrobotną uznaje osoby młodsze niż 60 lat w wypadku kobiet lub 65 lat w wypadku mężczyzn. Zdaniem Rzecznika takie ujęcie prowadzi do wykluczenia osób starszych z korzystania z efektywnych narzędzi wsparcia ich zatrudnienia.
Nierówne wsparcie dla opiekunów osób zależnych
Kolejny ważne kwestia problemowa wskazana przez Rzecznika to unijna dyrektywa o równowadze między życiem prywatnym a zawodowym, która wyznacza kierunki dla przepisów krajowych w zakresie wsparcia systemu opieki osób zależnych i samych opiekunów. Rzecznik wskazał, że uchwalone przepisy krajowe rozszerzyły urlop opiekuńczy dla rodziców małych dzieci o dwa miesiące, ale już osobom opiekującym się dorosłymi osobami zależnymi zapewniły jedynie 5 dni urlopu bezpłatnego.
Rzecznik zaapelował o zapewnienie opiekunom dorosłych osób zależnych urlopu opiekuńczego oraz zwiększenie liczby dni wolnych z 5 do 12 rocznie, co odpowiada jednemu dniowi na miesiąc. Zauważył, że obowiązki opiekuńcze nad dorosłymi osobami często prowadzą do wycofania się z rynku pracy i trudności w ponownym podjęciu zatrudnienia.
Kluczowe postulaty Rzecznika
W swoim wystąpieniu Rzecznik zarekomendował podjęcie konkretnych działań w zakresie polityki na rzecz osób starszych i starzejącego się społeczeństwa. Jako kluczowe postulaty wymienił:
– Wprowadzenie do finansów publicznych odrębnego działu budżetowego oraz przeznaczenie osobnych funduszy na politykę senioralną, na przykład poprzez ustanowienie subwencji wspierającej zapewnienie odpowiednich środków na realizację potrzeb osób starszych;
– Znowelizowanie ustawy o osobach starszych. Zdaniem rzecznika konieczne jest dostosowanie ustawy o osobach starszych, aby umożliwić skuteczniejszą ewaluację i koordynację działań w tej dziedzinie;
– Przeprowadzenie audytu realizacji Założeń Polityki Społecznej wobec osób starszych do 2030 roku, w celu oceny postępów i skuteczności obecnych działań;
– Dokonanie przeglądu istniejących polityk publicznych pod kątem ageizmu instytucjonalnego i wprowadzenie niezbędnych poprawek;
– Uruchomienie prac nad nową, kompleksową polityką senioralną, uwzględniającą powyższe rekomendacje, opartą na szerokiej diagnozie, poddaną szerokim konsultacjom;
– Aktywne włączenie się Polski do prac ONZ dotyczących konwencji o prawach osób starszych, która mogłaby dostarczyć jasnych standardów ochrony praw seniorów oraz stanowić mechanizm mobilizujący do realizacji zobowiązań poprzez okresową sprawozdawczość z implementacji przepisów prawa międzynarodowego.
Reakcja Minister ds. Polityki Senioralnej
Inicjatywa Rzecznika Praw Obywatelskich została pozytywnie odebrana przez Minister ds. Polityki Senioralnej Marzeną Okłę-Drewnowicz, która w przekazanej w kwietniu odpowiedzi wskazała na projekty działań mających na celu poprawę jakości życia osób starszych oraz wsparcie ich godnego traktowania w społeczeństwie. Jako kluczowe działania wymieniła m. in:
– Zainicjowanie prac nad wdrożeniem tzw. Bonu Senioralnego, który “ma na celu nie tylko wsparcie seniorów, ale również stworzenie nowych miejsc pracy dla opiekunów” i którego wdrożenie wiązać się będzie z ustaleniem minimalnego standardu usług opiekuńczych;
– Przystąpienie do prac nad zmianą ustawy o osobach starszych tak by wyznaczała ona m.in. sposoby efektywnego raportowania sytuacji osób starszych, co z kolei umożliwia projektowanie odpowiednich interwencji;
– Powołanie Rady ds. Polityki Senioralnej oraz międzyresortowych zespołów konsultacyjnych analizujących i rekomendujących rozwiązania dotyczące wsparcia osób starszych;
– Podjęcie współpracy z Ministerstwem Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w celu oceny i wzmocnienia działań związanych z konwencją o prawach osób starszych na forum ONZ, oraz w celu wprowadzenia innych potrzebnych zmian w prawodawstwie krajowym.
Letnie miesiące pracy w gabinetach i wrześniowy monitoring działań
9 września 2024 odbyła się w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów spotkanie z udziałem Minister Okły-Drewnowicz i jej zespołem oraz Komisją Ekspertów ds. Osób Starszych przy Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich. W trakcie spotkania strony przedstawiły swoje stanowiska i perspektywy natomiast sama dyskusja skupiła się głównie na kwestii Bonu Senioralnego. Inne tematy poruszone w piśmie RPO było omówione pobieżnie lub nie omawiano ich.