Tekst: Prof. Piotr Błędowski, prof. Barbara Szatur-Jaworska, prof. Zofia Szweda-Lewandowska,prof. Maria Zrałek
Gwarantem wysokiej jakości wsparcia dla osób starszych jest przeprowadzenie właściwej diagnozy ich realnych potrzeb oraz instytucjonalnych możliwości wdrożenia korzystnych dla seniorów rozwiązań.
Aby ułatwić oba zadania przygotowaliśmy model stanowiący matrycę logiczną do analizy obszarów problemowych związanych ze społecznym funkcjonowaniem najstarszych osób. Model ten pozwala osobom zaangażowanym w projektowanie narzędzi wsparcia osób starszych, zarówno w wymiarze lokalnym jak i systemowym, na zdefiniowanie zasobów, których zaangażowanie, na miarę możliwości, będzie konieczne w celu poprawy jakości życia reprezentantów interesującej nas grupy.
Prezentujemy skróconą i niepełną wersję Modelu opublikowanego oryginalnie w publikacji System wsparcia osób starszych w środowisku zamieszkania – przegląd sytuacji, propozycja modelu. Praca zbiorowa pod redakcją prof. Barbary Szatur-Jaworskiej i prof. Piotra Błędowskiego ukazała się nakładem Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, dostępna jest w wersji drukowanej oraz elektronicznej na stronie www.rpo.gov.pl. Za zgodę na publikację dziękujemy redaktorom, wydawnictwu oraz rzecznikowi Praw Obywatelskich Panu Adamowi Bodnarowi.
Wsparcie społeczne i jego uwarunkowania[1]
Wsparcie społeczne to dostarczanie różnorodnych zasobów (emocjonalnych, informacyjnych, rzeczowych itd.) jednostce, która doświadcza jakichś trudności i nie jest w stanie sprostać im samodzielnie. Niewystarczająca jego dostępność skutkuje niezaspokojeniem lub zaspokojeniem na niewystarczającym poziomie potrzeb człowieka. Zakres i formy dostarczania wsparcia społecznego osobom starszym zależą od wielu czynników – kulturowych, struktury rodzin, przestrzennej dostępności osób mogących być źródłem wsparcia, dostępności instytucji, zakresu uprawnień do usług społecznych.
Wsparcie społeczne jest potrzebne ludziom w każdym wieku. Jednak osoby starsze potrzebują go szczególnie, a potrzeba ta nasila się w miarę pojawiania się niesamodzielności, będącej skutkiem przewlekłej choroby lub niepełnosprawności. Spośród podstawowych charakterystyk jednostek wyznaczających możliwość samodzielnej realizacji przez nie potrzeb szczególnie istotny jest bowiem stan zdrowia. Jest on podstawową determinantą aktywności społecznej osób starszych, możliwości samodzielnego zamieszkiwania i konieczności korzystania z pomocy innych osób przy wykonywaniu codziennych czynności. Skorelowana z wiekiem stopniowa utrata samodzielności, częstsze występowanie niepełnosprawności oraz chorób przewlekłych powoduje, że jednostka musi korzystać ze wsparcia rodziny, znajomych lub pomocy publicznej. Poszczególne osoby potrzebują wsparcia w różnych formach i w różnym zakresie, a te formy i zakres zmieniają się wraz ze zmianą sytuacji człowieka starego. Inaczej mówiąc, wśród osób starszych nie powinno się wyodrębniać dwóch kategorii – potrzebujących i niepotrzebujących wsparcia społecznego. Między zdrowiem a chorobą występuje bowiem kontinuum (dotyczy to schorzeń somatycznych i psychicznych), podobnie jak między aktywnością a biernością, czy między pełnią społecznego uczestnictwa a samotnością. Poza tym, każdy człowiek – choć w różnym zakresie – potrzebuje wsparcia ze strony innych ludzi i instytucji.
Źródłami wsparcia społecznego są: sieci społeczne tworzone przez członków rodziny, znajomych, sąsiadów (tzw. pierwotne źródła wsparcia) oraz instytucje, grupy samopomocowe itd. (wtórne źródła wsparcia). Wraz z wertykalizacją sieci rodzinnej, czyli zmniejszaniem się liczby osób z tego samego pokolenia i zwiększaniem się liczby jednocześnie żyjących pokoleń, ograniczeniu ulegnie możliwość uzyskania wsparcia w obrębie rodziny, a większa odpowiedzialność będzie spoczywała na samorządzie terytorialnym, organizacjach pozarządowych oraz nieformalnych, nierodzinnych sieciach wsparcia, czyli tzw. wtórnych źródłach wsparcia. Osoba starsza stara się zaspokoić potrzeby samodzielnie, jednak pojawiające się problemy zdrowotne powodują, że nie każdy rodzaj potrzeb senior może zrealizować samodzielnie. Niemożność zaspokojenia niektórych potrzeb (np. wymagających pewnej sprawności fizycznej, takich jak zakupy) powoduje, że osoby starsze poszukują wsparcia ze strony sąsiadów, kolegów, znajomych. W przypadku osób starszych należy wziąć pod uwagę podział wsparcia na: postrzegane (perceived social support) oraz otrzymywane (received social support)[2]. Pierwszy rodzaj wsparcia to wsparcie potencjalne. Osoba wie, do kogo może się zwrócić z prośbą o pomoc i zakłada, że dana osoba udzieli jej wsparcia. Istotne są tutaj dwa czynniki – dostępność i szybkość reakcji sieci wsparcia na potrzeby osoby starszej. Drugi rodzaj wsparcia to rzeczywiste wsparcie, które otrzymuje jednostka. Należy brać pod uwagę, że wsparcie badane pod kątem subiektywnych odczuć jednostki uzyskującej pomoc i jej udzielającej oraz pod kątem obiektywnie otrzymywanej pomocy – działanie sieci wsparcia może być różnie oceniane przez jednostki będące jej częściami. Dlatego często trudno ocenić, czy wsparcie otrzymywane przez daną osobę jest wystarczające. Brak nieformalnych sieci wsparcia lub ich nieskuteczność powoduje, że potrzeby osoby starszej w zakresie opieki nie mogą być zaspokojone w jej miejscu zamieszkania. Przy czym zmianę miejsca pobytu w poszukiwaniu lepszego wsparcia traktować należy jako ostateczność, do której sięga się po wyczerpaniu wszystkich możliwości dostępnych w dotychczasowym środowisku zamieszkania. Chyba że osoba starsza jednoznacznie i konsekwentnie wyraża wolę zamieszkania w instytucji, nawet gdy jej sprawność i samodzielność nie są istotnie ograniczone.
Działania instytucji publicznych i samorządu terytorialnego powinny być ukierunkowane zarówno na wspieranie samodzielności w miejscu zamieszkania osób starszych, jak i ich rodzin oraz nieformalnych sieci wsparcia.
Wsparcie społeczne w wybranych obszarach[3]
Prezentowany poniżej model społecznego wsparcia osób starszych w środowisku zamieszkania został zaprojektowany z myślą o mieszkaniach tych osób oraz środowisku lokalnym i funkcjonujących w nim instytucjach i zbiorowościach. Głównym jego adresatem jest samorząd lokalny.
Własne mieszkanie dla ludzi starszych jest najważniejszym miejscem życia i podstawowym punktem odniesienia. Dom daje schronienie, poczucie bezpieczeństwa i pozwala na zaspokojenie większości potrzeb. Zmniejszająca się często wraz z wiekiem sprawność fizyczna i mentalna powoduje, iż ludzie starsi spędzają w mieszkaniu coraz więcej czasu. Umożliwienie pozostania we własnym środowisku wymaga przygotowania rozwiązań wspomagających osoby starsze w codziennym funkcjonowaniu. Niezbędne jest tworzenie zróżnicowanych form zamieszkania, uwzględniających ograniczenia sprawności i osobiste preferencje osób starszych oraz rozwój instytucji i usług wspierających osoby starsze zarówno w mieszkaniach, jak i w ich środowisku zamieszkania.
Działania tworzące warunki umożliwiające pozostawanie we własnym mieszkaniu powinny być realizowane w trzech płaszczyznach:
- materialnej – polegającej na adaptacji lokali do potrzeb ich mieszkańców, usuwaniu wszelkiego rodzaju barier architektonicznych, wprowadzaniu udogodnień w poruszaniu się po mieszkaniu i wypełnianiu codziennych czynności;
- organizacyjnej – polegającej na stopniowym zwiększaniu w miarę potrzeb zakresu usług świadczonych w domu w oparciu o zintegrowany system współpracy i współdziałania instytucji i organizacji rządowych, samorządowych, pozarządowych i prywatnych;
- społecznej – polegającej na zawiązaniu i podtrzymaniu sieci wsparcia lokalnego obejmującego opiekunów nieformalnych, sąsiadów i wolontariuszy.
Pozostawanie we własnym mieszkaniu zamiast w placówce przynosi wiele korzyści, takich jak: dłuższa aktywność, niezależność, a także lepsze samopoczucie i zdrowie. Pozwala funkcjonować osobom starszym w dobrze znanym otoczeniu, w sieci kontaktów sąsiedzkich i koleżeńskich, stanowiących dla nich podstawowe źródło naturalnego wsparcia.
Należy przy tym pamiętać, że każde mieszkanie usytuowane jest w określonym szerszym środowisku mieszkalnym – osiedlu czy dzielnicy. Jest to teren, który dla ludzi starszych, z racji ich mniejszej mobilności, jest przestrzenią znaną i przyswojoną, w której dobrze funkcjonują. Większość z nich może, pomimo występujących ograniczeń, poruszać się poza domem i realizować różne zadania, począwszy od zakupów, załatwiania spraw urzędowych, korzystania z sieci usług społecznych, realizacji praktyk religijnych, a kończąc na zróżnicowanych formach zagospodarowania czasu wolnego. Także zaangażowanie ludzi starszych w różnego rodzaju lokalne inicjatywy społeczne, odradzanie się idei społeczności lokalnych koncentruje się w sąsiedztwie miejsca zamieszkania.
Proponowany przez nas model zawiera propozycje uwzględniające fakt, iż wsparcie społeczne powinno mieć charakter ciągły, a to oznacza, że zawarte w nim działania adresowane są zarówno do w pełni sprawnych seniorów, jak i do osób o ograniczonej samodzielności. W budowaniu sieci wsparcia dla osób starszych uwzględniać należy, że z jednej strony – o czym była mowa wcześniej – każdy potrzebuje jakiejś formy społecznego wsparcia, choćby w niewielkim zakresie, a z drugiej strony pamiętać należy, że osoby starsze – w miarę swoich sił, wiedzy i kompetencji – muszą być traktowane także jako dawcy wsparcia.
Model wsparcia społecznego obejmować powinien różne potrzeby i różne formy ich zaspokajania, a nie tylko niesamodzielność i usługi opiekuńcze. Uwzględniamy w nim zatem następujące obszary wsparcia: bezpieczeństwo ekonomiczne; zdrowie; opieka; bezpieczeństwo w środowisku zamieszkania; czas wolny; edukacja; mieszkalnictwo.
Obszary te zostały podzielone na dziedziny, którym przyporządkowano propozycje działań i instytucji, które powinny być odpowiedzialne za ich realizację oraz wskazano kadry, jakie powinny być zaangażowane w tę realizację. W celu wyjaśnienia szczegółowych założeń, z jakich wynikają działania w ramach poszczególnych dziedzin, w załączonych charakterystykach umieściliśmy komentarze. Struktura prezentacji modelu zawiera także omówienie celów wsparcia w każdym z wymienionych obszarów.
ZDROWIE
Szczegółowe cele wsparcia społecznego w obszarze zdrowia: promocja zdrowego starzenia się; przeciwdziałanie przedwczesnemu starzeniu się; przeciwdziałanie lub opóźnianie momentu wystąpienia niesamodzielności; działania na rzecz funkcjonowania w dotychczasowym środowisku życia osób starszych.
Dziedzina | Narzędzia (usługi, instytucje, sposoby działania) | Komentarz | Podmioty odpowiedzialne | Kadry |
Profilaktyka zdrowotna i promocja zdrowia | Popularyzowanie informacji dotyczących prawidłowej diety, dostępu do usług ochrony zdrowia, rehabilitacji, zajęć sportowych dla seniorów. Spotkania upowszechniające wiedzę z zakresu zdrowego trybu życia, spotkania ze specjalistami, np. dietetykami, rehabilitantami. Informowanie o ryzykach związanych z postępującym procesem biologicznego starzenia się, np. ryzyko upadków i sposoby zapobiegania. |
Osoby przekraczające „próg starości” cierpią zazwyczaj na różne schorzenia, ale nie oznacza to, że nie powinny być do nich adresowane działania profilaktyczne i promocyjne, które służyć powinny ograniczaniu ryzyka wystąpienia dolegliwości wieku starszego i podtrzymaniu jak najwyższej sprawności i dobrego zdrowia funkcjonalnego. | Samorząd lokalny, a szczególnie podległe mu placówki służby zdrowia i ośrodki pomocy społecznej. Organizacje pozarządowe (np. UTW, organizacje działające na rzecz seniorów). |
Lekarze rodzinni. Pielęgniarki. Pracownicy socjalni. Asystenci osób starszych. Opiekunki domowe. Opiekunki środowiskowe. Wolontariusze. Dietetycy. Rehabilitanci. |
Wsparcie medyczno-socjalne dla osób z zaburzeniami poznawczymi | Organizacja dziennych form opieki dla osób z zaburzeniami poznawczymi. Organizacje miejsc czasowej opieki dla tych osób. Organizacja systemu wsparcia psychologicznego i organizacyjnego rodzin opiekujących się seniorami z zaburzeniami poznawczymi. |
Osoby z zaburzeniami poznawczymi, zależnie od stopnia nasilenia tych zaburzeń, mogą korzystać z różnych, dostosowanych do ich sytuacji, form wsparcia środowiskowego, zarówno w środowisku zamieszkania, jak i w placówkach półotwartych. | Samorząd lokalny, a szczególnie podległe mu placówki służby zdrowia, ośrodki pomocy społecznej i środki wsparcia działające w systemie pomocy społecznej. |
Opiekunowie osób starszych. Opiekunowie środowiskowi. Pielęgniarki środowiskowe. Wolontariusze. |
Opieka geriatryczna i rehabilitacja | Rozwój i zwiększenie dostępu do kompleksowej opieki geriatrycznej. Zintegrowanie opieki medycznej i rehabilitacji. Organizacja wypożyczalni sprzętu rehabilitacyjnego. |
Osoby będące w zaawansowanym wieku (późniejsza faza starości) potrzebują opieki ze strony lekarza geriatry i współpracującego z nim zespołu opieki geriatrycznej. Leczenie się osoby starszej u kilku specjalistów jednocześnie bez możliwości całościowego spojrzenia na pacjenta i jego problemy zdrowotne może zmniejszać skuteczność terapii. Dla utrzymania samodzielności życiowej osoby starszej konieczne jest, by mogła korzystać z zabiegów rehabilitacyjnych i sprzętu rehabilitacyjnego. |
Samorząd terytorialny – powiatowy i wojewódzki. Ministerstwo Zdrowia. Narodowy Fundusz Zdrowia. |
Geriatrzy. Pielęgniarki (szczególnie geriatryczne). Pracownicy socjalni. Rehabilitanci. |
OPIEKA
Szczegółowe cele wsparcia społecznego w obszarze opieki: wspieranie seniora w miejscu zamieszkania; optymalny dobór typu i trybu opieki do potrzeb seniora; wspieranie nieformalnych opiekunów osób starszych.
Dziedzina | Narzędzia (usługi, sposoby działania) | Komentarz | Podmioty odpowiedzialne | Kadry |
Organizacja dziennych form opieki | Dowóz osób niemogących samodzielnie dotrzeć do placówki dziennego pobytu. Dostosowanie placówki i oferty do stanu zdrowia i potrzeb seniorów (np. dla osób chorych na chorobę Alzheimera). Wspieranie rozwoju instytucji opieki półinstytucjonalnej (np. w ramach sektora ekonomii społecznej). Stworzenie sieci placówek dziennego pobytu dostępnych w otoczeniu seniora. Utworzenie bazy informacji o instytucjach dziennego pobytu, ich ofercie i profilu. Usługi w zakresie pomocy w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opieki higienicznej, rozwijaniu kontaktów ze środowiskiem i rodziną. Usługi w ramach treningów samoobsługi i umiejętności w zakresie czynności dnia codziennego oraz umiejętności i funkcjonowania w życiu społecznym. |
Dzienne ośrodki są ośrodkami wsparcia o charakterze lokalnym zapewniającymi pomoc osobom starszym. Świadczą usługi opiekuńcze w ciągu dnia w zakresie podstawowych potrzeb życiowych, w tym posiłki, rehabilitację, udzielają pomocy w organizacji czasu wolnego i aktywizacji społecznej. Takie instytucje powinny być tworzone w każdej gminie. |
Samorząd terytorialny, a szczególnie ośrodki pomocy społecznej. Organizacje pozarządowe. Parafie i organizacje wyznaniowe. |
Pracownicy socjalni. Wolontariusze. Pedagodzy społeczni. Rehabilitanci. Psychologowie. Instruktorzy terapii zajęciowej. Asystenci osoby niepełnosprawnej. Pielęgniarki. |
Usługi opiekuńcze | Poprzedzone dogłębną diagnozą potrzeb jednostki pozwalającą na optymalne dopasowanie, usługi opiekuńcze świadczone w miejscu zamieszkania osoby starszej dostosowane do jej potrzeb (liczba godzin, częstotliwość), wspierające w prowadzeniu gospodarstwa domowego. Stworzenie systemu dostarczania posiłków osobom niemogącym samodzielnie ich przygotować. Telefon zaufania dla osób korzystających z usług opiekuńczych, systematyczna ewaluacja i monitoring świadczonych usług. System oceny opiekunów środowiskowych dostępny dla osób poszukujących opiekuna (zarówno dla seniora, jak i jego bliskich). Rozwój i wspieranie wolontariatu osób starszych w obszarze usług opiekuńczych (samopomoc). |
Usługi opiekuńcze będą zyskiwały na znaczeniu zarówno ze względu na rosnące potrzeby osób starszych, jak i z powodów natury ekonomicznej i związanych z organizacją pracy oraz optymalnym wykorzystaniem kadr. Zapewnienie właściwej opieki w środowisku zamieszkania może mieć decydujące znaczenie dla jakości życia osoby starszej. Dostosowane do indywidualnych potrzeb usługi opiekuńcze sprzyjają podtrzymaniu samodzielności, zachowaniu podmiotowości osoby starszej i jej pozostawaniu w dotychczasowym środowisku. |
Samorząd terytorialny, a szczególnie ośrodki pomocy społecznej. Organizacje pozarządowe. Parafie i organizacje wyznaniowe. |
Opiekunowie. Pracownicy socjalni. Psycholodzy społeczni. Wolontariusze. |
Wsparcie opiekunów rodzinnych (i innych nieformalnych) | Szkolenia dla opiekunów w zakresie wspierania osób starszych. Organizacja opieki krótkookresowej w placówkach świadczących całodobową opiekę (tzw. opieka wytchnieniowa). Opieka psychologiczna dostępna dla bliskich osoby starszej. Rozwój domów dziennego pobytu, klubów seniora. |
Trafnie dobrane formy wsparcia dla opiekunów rodzinnych mogą decydować o możliwości sprawowania przez nich swoich funkcji. Czasowe przerwy, konsultacje, porady i opieka psychologiczna są niezbędne, by zapobiec wypaleniu opiekunów rodzinnych. | Samorząd terytorialny, a szczególnie ośrodki pomocy społecznej. Organizacje pozarządowe. |
Pielęgniarki środowiskowe. Pracownicy socjalni. Opiekunowie osób starszych. |
Bank czasu wolnego – centrum wolontariatu | Udostępniona bezpłatnie informacja o możliwościach uzyskania pomocy oferowanej przez wolontariuszy. Organizowanie pomocy sąsiedzkiej w ramach kontraktu. |
Internetowa baza danych o osobach dysponujących czasem i umiejętnościami, gotowych zaangażować się w pomoc osobom starszym. Łatwy dostęp do informacji stanowi pomoc dla osób starszych wymagających wsparcia oraz dla ich opiekunów. Powinien charakteryzować się szerokim spektrum usług w zależności od kompetencji wolontariuszy. Wzmacnia nieformalną sieć kontaktów w środowisku lokalnym. Integruje organizacje pozarządowe. |
Taka struktura organizacyjna może powstać przy instytucji administracji samorządowej, parafii lub przy związku wyznaniowym, organizacji pożytku publicznego. |
Pracownicy socjalni. Wolontariusze. Opiekunowie osób starszych. |
Udostępnianie sprzętu rehabilitacyjnego i medycznego |
Wypożyczalnie sprzętu medycznego i do opieki nad osobami niesamodzielnymi | Czasowe udostępnienie specjalistycznego sprzętu medycznego niezbędnego do sprawowania opieki osób starszych realizowanej w warunkach domowych. Organizacja dowozu wypożyczonego sprzętu do miejsca zamieszkania. Prowadzenie instruktażu, w jaki sposób korzystać ze sprzętu. |
Jednostki samorządu terytorialnego. Organizacje pożytku publicznego. Instytucje prywatne. |
Właściciele i pracownicy wypożyczalni. |
Klaster usług senioralnych | Zintegrowane świadczenie usług: − opiekuńczych, − pielęgnacyjnych, − rehabilitacyjnych, − gastronomicznych itp. Certyfikacja usług i instytucji działających w tym obszarze. |
Wykorzystanie potencjału różnych podmiotów, działających w zakresie szeroko rozumianej działalności medycznej, rehabilitacyjnej, opiekuńczej, wspierającej i aktywizującej i zintegrowanie świadczenie usług ukierunkowanych na potrzeby osób starszych. Idea klastra usług senioralnych opiera się na współdziałaniu wszystkich środowisk działających w obszarach wpływających na poprawę jakości życia osób starszych. Klaster usług senioralnych ma charakter otwarty, tj. przystąpić do niego mogą wszyscy, którzy pragną wykorzystać dotychczas zdobyte doświadczenie do usprawnienia systemu wspierania osób starszych. |
Samorząd terytorialny (gminny i powiatowy). Prywatni przedsiębiorcy. Jednostki naukowe. Publiczne i niepubliczne placówki służby zdrowia. |
Przedsiębiorcy. Pracownicy socjalni. Lekarze i pielęgniarki. Rehabilitanci. Opiekunowie osób starszych. Dietetycy. |
CZAS WOLNY
Szczegółowe cele wsparcia społecznego w obszarze czasu wolnego: podtrzymanie lub wywoływanie aktywności osób starszych; przeciwdziałanie alienacji społecznej starszych mieszkańców; wykorzystanie kapitału ludzkiego i społecznego seniorów.
Dziedzina | Narzędzia (usługi, sposoby działania) | Komentarz | Podmioty odpowiedzialne | Kadry |
Aktywność kulturalna | Organizacja imprez kulturalnych. Ułatwianie seniorom dostępu do oferty kulturalnej, np. poprzez regulowanie zasad odpłatności, dostosowanie pory imprez do potrzeb seniorów. Działania na rzecz pokonania fizycznych barier dostępu do oferty (transport seniorów). Prowadzenie działań aktywizujących seniorów w tym obszarze wykorzystanie ich wiedzy, doświadczeń i umiejętności. Wsparcie NGOs działających w dziedzinie kultury. Wspieranie dostępu do usług kulturalnych w mieszkaniach (wypożyczanie książek, e-booków, płyt) oraz udostępnianie urządzeń potrzebnych do odtwarzania nagrań. |
Wparcie powinno zapewnić ciągłość dostępu do dóbr kultury, a to oznacza, że przedmiotem troski powinno być udostępnianie tych dóbr w przestrzeni publicznej i w mieszkaniach seniorów. | Samorząd terytorialny, w zakresie odpowiedzialności za prowadzenie placówek kulturalnych (domów kultury, muzeów) i bibliotek. Organizacje pozarządowe działające na rzecz seniorów. UTW. Placówki oświatowe. Kościoły i związki wyznaniowe. |
Animatorzy kultury. Geragodzy (gerontolodzy). Edukatorzy osób starszych. Pracownicy obsługi (kierowcy). Bibliotekarze. Rodziny osób starszych. |
Aktywność społeczna | Zapewnienie bazy i środków materialnych dla organizacji pozarządowych aktywizujących osoby starsze. Zapewnienie transportu dla wymagających takiej pomocy osób starszych, członków NGOs. Organizacja form przedstawicielskich starszych mieszkańców. Udział starszych mieszkańców w procesie decyzyjnym, np. zgłaszanie inicjatyw, diagnoza potrzeb seniorów, budżety partycypacyjne. |
Ważne jest zachęcanie seniorów do aktywności na rzecz starszego pokolenia i innych zbiorowości zamieszkujących na danym terenie. Wsparcia wymaga wolontariat osób starszych. Wsparcia wymagają zarówno sformalizowane, jak i niesformalizowane przejawy aktywności osób starszych. |
Organizacje pozarządowe. Samorząd terytorialny, w tym Rady Seniorów. UTW. Kościoły i związki wyznaniowe. |
Pracownicy socjalni. Geragodzy. Pracownicy instytucji trzeciego sektora. Rodziny osób starszych. |
Aktywność turystyczna i rekreacyjna |
Propagowanie zdrowego stylu życia i konsumpcji. Organizowanie wspólnych imprez rekreacyjnych dla różnych pokoleń mieszkańców. Budowa infrastruktury dla oferty rekreacyjnej. Wspieranie i dofinansowywanie turystyki i rekreacji wśród osób starszych, także niesamodzielnych. |
Wsparcia ma na celu utrzymanie sprawności fizycznej i intelektualnej, integrację międzypokoleniową i wewnątrzpokoleniową oraz promocję zdrowego starzenia się. Osoby starsze mające potrzebną wiedzę powinny aktywnie uczestniczyć w kreowaniu oferty turystycznej i rekreacyjnej | Samorząd terytorialny, w tym gminne ośrodki sportu i rekreacji, dzienne domy pomocy, domy i kluby SENIOR-WIGOR. Organizacje pozarządowe. UTW. Kościoły i związki wyznaniowe. |
Instruktorzy rekreacji osób starszych. Animatorzy kultury. Przewodnicy turystyczni Rodziny osób starszych. |
Aktywność fizyczna | Organizowanie zajęć sportowych. Dofinansowywanie zajęć sportowych dedykowanych osobom starszym. Budowa infrastruktury służącej aktywności fizycznej dostępnej w miejscach publicznych. |
Uprawianie sportu jest możliwe w każdym wieku, przy czym formy aktywności fizycznej powinny być dostosowane do poziomu sprawności poszczególnych osób. | Organizacje pozarządowe. Samorząd terytorialny, a szczególnie gminne ośrodki sportu i rekreacji. Związki sportowe. Kluby sportowe. UTW. |
Instruktorzy sportu osób starszych. Rodziny osób starszych. |
EDUKACJA
Szczegółowe cele w obszarze edukacji: zapewnienie każdemu sprawnemu intelektualnie człowiekowi starszemu – niezależnie od stanu zdrowia fizycznego i poziomu wykształcenia – możliwości uczestnictwa w edukacji; podtrzymywanie dotychczasowych kompetencji i wsparcie w nabywaniu nowych; zarówno w zakresie tzw. kompetencji twardych, jak i miękkich; wspieranie uczenia się przez całe życie.
Dziedzina | Narzędzia (usługi, sposoby działania) | Komentarz | Podmioty odpowiedzialne | Kadry |
Osoby zdolne do samodzielnego funkcjonowania (potrzebne jest im mniejsze wsparcie) | ||||
Sposoby działania – kształcenie poprzez bezpośrednie kontakty z profesjonalnym wykładowcą; e-learning; wzajemne kształcenie – koła kształceniowe osób starszych. |
Samorząd terytorialny we współpracy z organizacjami pozarządowymi organizuje grupowe formy edukacji. Nacisk na grupowość wynika z potrzeby tworzenia okazji do nawiązywania społecznych kontaktów. Samorząd terytorialny we współpracy z uczelniami organizuje grupowe i międzypokoleniowe formy edukacji. Samorząd terytorialny przeprowadzą diagnozę potrzeb edukacyjnych seniorów. Samorząd terytorialny przeprowadza diagnozę zasobów edukacyjnych seniorów. Samorząd terytorialny we współpracy z organizacjami pozarządowymi i lokalnymi szkołami przeprowadza diagnozę potrzeb w zakresie wsparcia edukacyjnego uczniów. |
Uniwersytety trzeciego wieku; uniwersytety otwarte (wszystkich grup wieku). Biblioteki. Szkoły (udostępniające infrastrukturę i kadrę). Kluby i świetlice środowiskowe, w których osoby starsze pomagają w odrabianiu lekcji słabszym uczniom, są też tutorami dla młodych – zdolnych. |
Nauczyciele – specjaliści w zakresie różnych dziedzin wiedzy. Geragodzy. Wolontariusze. Rodziny osób starszych. |
|
Osoby niezdolne do samodzielnego funkcjonowania w środowisku zamieszkania (potrzebne jest im większe wsparcie) | ||||
Lektura książek i prasy dla osób mających trudności ze wzrokiem. Nauka obsługi urządzeń ułatwiających codzienne funkcjonowanie osobom nieopuszczającym mieszkania. Instruktaż w zakresie samopielęgnacji. Mobilna biblioteka (książki dostarczane „na próg”). |
Samorząd terytorialny we współpracy z organizacjami pozarządowymi organizują zindywidualizowane formy edukacji. Starsze osoby niesamodzielne powinny być traktowane jak osoby o szczególnych potrzebach edukacyjnych, z którymi powinna być prowadzona praca indywidualna w ich domach. |
Samorząd terytorialny, w tym szczególnie biblioteki, ośrodki pomocy społecznej, domy kultury. Organizacje pozarządowe. |
Pracownicy socjalni. Asystenci osób starszych. Nieformalni opiekunowie. Wolontariusze. Rodziny osób starszych. |
MIESZKALNICTWO
Szczegółowe cele w obszarze mieszkalnictwa: dostosowanie warunków mieszkaniowych do zróżnicowanych potrzeb osób starszych, umożliwiających im jak najdłuższe pozostawanie we własnym środowisku zamieszkania; udostępnienie nowoczesnych technologii ułatwiających samodzielne życie oraz wspierających ich opiekunów nieformalnych.
Dziedzina | Narzędzia (usługi, sposoby działania) | Komentarz | Podmioty odpowiedzialne | Kadry |
Tradycyjne mieszkania osób starszych | Usługi w zakresie pomocy w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opieki higienicznej, pielęgnacji zaleconej przez lekarza oraz zapewnienia kontaktów z otoczeniem. Usługi dotyczące adaptacji, remontowania przestrzeni mieszkalnej i dostosowania jej do potrzeb osób starszych Wprowadzanie udogodnień technicznych ułatwiających funkcjonowanie w miejscu zamieszkania Ewentualna pomoc w zamianie mieszkania lub/oraz w uzyskaniu świadczenia finansowego na mieszkanie (dodatku mieszkaniowego). |
Pozostanie w dotychczasowym mieszkaniu to zdecydowanie preferowana przez osoby starsze forma zamieszkania. Występują jednak znacznie różnice w standardzie mieszkań pod względem ich wyposażenia technicznego i powierzchni oraz układu. Dla osób starszych samodzielnych pozostawanie w znanym i usieciowionym społecznie środowisku lokalnym nabiera istotnego znaczenia z punktu widzenia jakości życia. Należy jednak zlikwidować utrudnienia wynikające z istnienia barier architektonicznych. Wysoki udział kosztów związanych z eksploatacją mieszkania w budżecie osób starszych wymaga niejednokrotnie dodatkowego wsparcia. |
Samorząd terytorialny. Pomoc społeczna. Wspólnoty mieszkaniowe. Osoby prywatne. Organizacje pożytku publicznego. Komercyjne firmy usługowe. |
Nieformalni opiekunowie osób starszych. Opiekunowie osób starszych. Pracownicy socjalni. Lekarze, pielęgniarki. Pracownicy socjalni. Wolontariusze. Pedagodzy społeczni. |
Mieszkania serwisowane | Usługi w zakresie pomocy w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opieki, pielęgnacji zaleconej przez lekarza oraz zapewnienia kontaktów z otoczeniem. Usługi w zakresie potrzeb bytowych, w tym sprzątania, prania, dostarczania żywności. Usługi rehabilitacyjne lub pielęgniarskie. |
Mieszkania serwisowane powinny mieć przede wszystkich charakter mieszkań na wynajem. Wynajmowane, niezależne mieszkania zlokalizowane w budynku pozbawionym barier architektonicznych i wyposażone w urządzenia ułatwiające samodzielne funkcjonowanie. Budynek powinien być wyposażony w dodatkowe pomieszczenia wykorzystywane wspólnie przez mieszkańców (świetlica, gabinety zabiegowe i rehabilitacyjne).Musi być zapewnione wsparcie dostosowane do indywidualnych potrzeb mieszkańców poprzez możliwość korzystania z usług opiekuńczych, terapeutycznych oraz działań aktywizujących. Powinna być zapewniona możliwość wykupu dodatkowych usług. | Samorząd terytorialny zarządzający lokalami komunalnymi. TBS. Spółdzielnie mieszkaniowe. Firmy komercyjne. Wolontariusze. |
Pielęgniarki i opiekunowie medyczni. Opiekunowie osób starszych. Wolontariusze. Pracownicy socjalni. Rehabilitanci. |
Mieszkania typu co-housing |
Wzajemna pomoc mieszkańców w zaspokajaniu potrzeb bytowych, utrzymaniu autonomii, aktywizowaniu. |
Osoby starsze powinny uczestniczyć w projektowaniu koncepcji zespołu mieszkaniowego, dzięki czemu uwzględnione są potrzeby tej grupy. Oferta może być adresowana wyłącznie do osób starszych i samotnych, małżeństw osób starszych, bądź też może mieć charakter międzygeneracyjny. Konieczne jest zapewnienie środowiska zamieszkania wolnego od barier architektonicznych. Mieszkania lub domy zawierają w pełni samodzielne lokale mieszkalne, ale równocześnie mają wspólne przestrzenie, z których korzystają wszyscy mieszkańcy. Wspólnota sama zarządza swoim osiedlem, co znacznie redukuje koszty. Zamieszkanie w osiedlu typu co-housing pozwala osobom starszym na zachowanie niezależności, z równoczesnym zapewnieniem wzajemnej pomocy. Taka forma zamieszkania w znacznym stopniu opóźnia przejście osób starszych do całodobowej instytucjonalnej opieki z uwagi na pomoc świadczoną przez innych mieszkańców. |
Wspólnota mieszkaniowa. Samorząd terytorialny. Prywatni inwestorzy. Organizacje pożytku publicznego. |
Pracownicy socjalni. Wolontariusze. Pedagodzy społeczni. |
Mieszkania chronione | Całodobowa opieka w formie usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych przy jednoczesnych działaniach aktywizujących. |
Mieszkania chronione są samodzielnymi lokalami przeznaczonymi do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych m.in. osób starszych, które potrzebują wsparcia w funkcjonowaniu w codziennym życiu. Zastępują pobyt w placówce zapewniającej całodobową opiekę, oferując warunki do samodzielnego funkcjonowania w środowisku i integracji ze społecznością lokalną. Mieszkania chronione są wolne od barier architektonicznych i wyposażone w udogodnienia techniczne ułatwiające funkcjonowanie w miejscu zamieszkania. | Samorząd terytorialny, w tym szczególnie jednostki organizacyjne pomocy społecznej. Organizacje pożytku publicznego. |
Pracownicy socjalni. Opiekunowie medyczni. Opiekunowie osób starszych. Rehabilitanci. Wolontariusze. |
System informacji przestrzennej | Usługa dostępu do szybkiej konkretnej informacji wraz z wizualizacją przestrzennej lokalizacji danej placówki w miejscowości (udostępnienie danych dotyczących lokalizacji w przestrzeni konkretnych obiektów oraz informacji opisowych o tych obiektach). Wspieranie działań na rzecz zmniejszenia wykluczenia cyfrowego osób starszych. |
System ułatwia dostarczanie informacji o usługach i usprawnieniach dostępnych dla osób w podeszłym wieku oraz możliwościach korzystania z nich, dostarcza wiedzy organizacyjnej, której często brakuje osobom starszym, także tym, którzy są zrzeszeni w organizacjach. System zachęca lokalne instytucje publiczne, z których usług korzystają seniorzy, na przykład ośrodki kultury, biblioteki czy ośrodki i domy pomocy społecznej, do udostępniania związanych z instytucją informacji ważnych dla seniorów. System zwiększa kompetencje informatyczne osób starszych, tworzy szeroki dostęp do informacji o możliwościach wsparcia dla opiekunów osób starszych, upowszechnia wiedzę na temat praw konsumenckich. |
Samorząd terytorialny. |
Osoby zatrudnione w instytucjach samorządowych. Wolontariusze. |
Innowacyjne rozwiązania informacyjno-technologiczne | Usługi na rzecz zintegrowanej opieki zdrowotnej. Usługi w teleopiece jako nowej generacji opieki. Wprowadzenie technologii zapobiegających upadkom osób starszych i powiadamiania opiekunów o zagrożeniach. Rozwiązania ułatwiające korzystanie z nowoczesnych urządzeń w domu. Wprowadzenie systemów nawigacji w przestrzeni mieszkania. Usługi edukacyjne dla seniorów oraz dla opiekunów osób starszych zapobiegające wykluczeniu cyfrowemu. |
Nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne są ważne dla wszystkich osób starszych, szczególnie dla samotnie żyjących ludzi starszych, stale przebywających w mieszkaniu. Dzięki technologiom wspomagającym osoby starsze zostały stworzone warunki zapobiegające ich wyłączeniu z codziennego życia, dające im poczucie bezpieczeństwa, poprawy stanu zdrowia i jakości życia, pozwalające im żyć we własnym domu, w sposób aktywny i niezależny. Obejmują szereg rozwiązań: inteligentne przestrzenie mieszkalne, wykrywające i łagodzące problemy występujące u osób w podeszłym wieku, takie jak utrata pamięci, błądzenie, problemy zdrowotne; inteligentne produkty, takie jak podłogi wyposażone w czujniki i obuwie z siłownikami, wykrywające upadki lub zapobiegające im; cyfrowe usługi informacyjne, w tym w zakresie bezpieczeństwa, monitorowania stanu zdrowia i zdalnej opieki. Otoczenie elektroniczne i sieciowe tworzą specyficzne uwarunkowania dla świadczenia usług, wymagają umiejętności posługiwania się nowoczesnymi technologiami | Samorząd terytorialny. PFRON. Narodowy Fundusz Zdrowia. |
Wolontariusze. Pracownicy socjalni. Informatycy. Opiekunowie osób starszych. Personel medyczny. |
Kolejnymi obszarami wyróżnianym w modelu są:
– Wsparcie społeczne w obszarze bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania, którego celem jest: poprawa poziomu bezpieczeństwa osób starszych w środowisku zamieszkania; ukształtowanie nawyków i zachowań osób starszych sprzyjających ich osobistemu bezpieczeństwu.
– Wsparcie społeczne w obszarze bezpieczeństwa ekonomicznego, którego celem jest: ochrona i poprawa sytuacji materialnej osób starszych; promowanie i wspieranie aktywności ekonomicznej seniorów i ich samodzielności ekonomicznej.
Z uwagi na ograniczone miejsce w aktualnym numerze Polityki Senioralnej odsyłamy czytelnika do pełnej wersji raportu dostępnej na stronie: www.rpo.gov.pl
Podsumowanie
Kluczową rolę w zaproponowanym modelu wsparcia osób starszych pełni samorząd lokalny (gminny, miejski), który powinien inicjować prace nad lokalną strategią wsparcia seniorów w środowisku zamieszkania, dostarczać część usług, wspierać kształcenie kadr profesjonalnie zapewniających różne formy wsparcia oraz być koordynatorem działań składających się na społeczne wsparcie seniorów. Koordynacja ta powinna być realizowana na dwóch poziomach: na poziomie mikro, czyli „klienta”, oraz na poziomie ponadinstytucjonalnym (ponadorganizacyjnym). Koordynacja na poziomie seniora i jego rodziny powinna być powierzona jednej, dobrze rozpoznawalnej przez mieszkańców instytucji dostarczającej zindywidualizowanego wsparcia, dostosowanego do zróżnicowanych potrzeb seniorów. Roboczo można by nazwać instytucję zajmującą się koordynacją na poziomie gminnym (miejskim) Centrum Usług i Informacji dla Seniorów. Koordynacja na poziomie ponadinstytucjonalnym powinna mieć na celu zorganizowanie sieci podmiotów funkcjonujących w środowisku lokalnym, wdrażanie w praktyce zasady mainstreaming ageing, ustalanie minimalnych standardów usług społecznych dla seniorów oferowanych w środowisku lokalnym, racjonalizację wykorzystania kadr dostarczających społecznego wsparcia osobom starszym.
Podrozdział autorstwa Zofii Szwedy-Lewandowskiej i Barbary Szatur-Jaworskiej.
- Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, [w:] Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, red. H. Sęk, R. Cieślak, PWN, Warszawa 2004, s. 20.
Autorzy podrozdziału: Piotr Błędowski, Barbara Szatur-Jaworska, Zofia Szweda-Lewandowska, Maria Zrałek.