Tekst: Rafał Bakalarczyk na podstawie raportu Medisystem
Polacy niechętnie podchodzą do opieki całodobowej w specjalistycznych ośrodkach. Tylko 10% przebadanych osób wybrałoby ten sposób opieki dla swoich najbliższych.
Instytut Badawczy ABC Rynek i Opinia na zamówienie MEDI SYSTEM przebadało 513 osób powyżej 35 roku, którzy mają rodziców w wieku senioralnym (65+). Celem badania był stosunek Polaków do całodobowej opieki osób starszych w specjalistycznych placówkach.
Konieczność zapewnienia stałej i godziwej opieki nad bliskimi w podeszłym wieku jest źródłem trudnych dylematów dla najbliższych. Część decyduje się na samodzielne sprawowanie opieki, inni korzystają z usług opiekunek, jeszcze inni decydują się na umieszczenie bliskich w ośrodku całodobowego pobytu. Jakie są nasze preferencje względem dostępnych form opieki nad osobami starszymi i wsparcia ich rodzin?
Opieka w domu, ale z pomocą
48% respondentów biorących udział w badaniu odpowiedziało, że dla swoich bliskich w zaawansowanym wieku najpierw szukaliby opiekunki lub pielęgniarki przychodzącej do domu. Dodatkowo 35% respondentów skorzystałoby z opiekunów w miejscu zamieszkania seniora w drugiej kolejności, tzn. wtedy gdyby nie miało możliwości skorzystania z pomocy rodziny czy usług profesjonalnych instytucji pobytu długoterminowego.
28% respondentów w pierwszej kolejności poprosiliby o pomoc w opiece nad starszymi bliskimi innych członków rodziny. Tylko 12% osób chxiałoby szukać ośrodka opieki długoterminowej a 11% osób jest gotowe, by zrezygnować z pracy, aby zaopiekować się z bliskimi. (Na podstawie: Ośrodki opieki długoterminowej w świadomości Polaków – opinie i wyzwania, MEDI-system, Warszawa 2015).
Polacy preferują więc opiekę w warunkach domowych, ale opiekę której świadczenie rozłożone jest na więcej osób – zarówno w ramach rodziny jak i z udziałem reprezentantów zewnętrznych podmiotów. Respondenci z zasady nie akceptują modelu, w którym sami, jako jedyni opiekunowie, musieli by opiekować się starszymi bliskimi co wiąże się prawie zawsze z koniecznością odejścia z pracy.
Przytoczone wyniki jawią się jako zaskakujące w kontekście dość powszechnego doświadczenia rezygnacji z pracy w celu sprawowania długoterminowej opieki nad niesamodzielnymi bliskimi. W 2014 osób pobierających zasiłek dla opiekuna i specjalny zasiłek opiekuńczy (a więc świadczeń dedykowanych pozostającym poza zatrudnieniem opiekunów osób dorosłych) było kolejno 66,2 tys. osób i 12,8 tys. Wynik omawianego raportu jest też ciekawy w świetle ustaleń pochodzących z wcześniejszych raportów na ten temat, wskazujących preferencje dla intensywnej opieki ze strony najbliższych. Być może na tą rozbieżność ma wpływ dynamicznie zmieniające się oczekiwania społeczne i aspiracje ludzi aby być jak najdłużej aktywnym zawodowo. Dotyczy to także kobiet w wieku 45+, a to właśnie one najczęściej stają przed dylematem co zrobić gdy bliski traci samodzielność i czy, oraz w jakim zakresie, przejąć bezpośrednią opiekę nad nim.
Nie bez znaczenia może być też fakt, że wydłuża się długość życia ale i opóźnia wiek prokreacyjny, w związku z czym osoby w wieku 45 i 50+ często mają jeszcze nieodchowane dzieci, wymagające stałego wsparcia lub świeżo urodzone wnuki wymagające opieki w sytuacji gdy dostęp do zewnętrznej opieki nad dzieckiem do lat 3 jest wciąż bardzo ograniczony. Taka sytuacja, w połączeniu z potencjalną opieką nad starszymi członkami rodziny, tworzy podwójne obciążenie ( w języku angielskim używa się terminu sandwich generation) i utrudnia jakąkolwiek samo-realizację na polu zawodowym.
Wskazanie na potrzebę znalezienia opiekunki lub pielęgniarki przychodzącej do domu to sygnał dla ustawodawcy jak i lokalnych decydentów i inicjatyw, by rozszerzać ofertę i realny dostęp do usług opiekuńczych, rehabilitacyjnych i wspomagających, które byłyby dostarczane w warunkach domowych.
Ośrodek opieki? Obawy i oczekiwania
Umieszczenie osoby bliskiej w ośrodku nie okazało się preferowaną opcją i pozostaje raczej ostatecznością. Widać, że opory przed skorzystaniem z tego typu ośrodków w znacznej mierze wiążą się z troską o bezpieczeństwo, jakość opieki i samopoczucie podopiecznego. Stosunkowo rzadko wskazywano zaś na negatywną ocenę ze strony otoczenia. Jednak i takie sytuacje się zdarzają. Wskazuje na to cytowany w raporcie przedstawiciel sektora domów opieki, który mówi o powodach niechęci dużej części osób do usług sektora opieki długoterminowej: – Od początku działalności naszych ośrodków spotykaliśmy się z opiniami rodzin i bliskich osób wymagających opieki wyrażającymi obawy przed umieszczeniem chorych w placówkach zapewniających całodobową opiekę i pielęgnację. Wątpliwości wynikały przede wszystkim z krytyki członków rodziny oraz znajomych wobec osób zamierzających skorzystać z pozadomowych form opieki. Wpływ na opinie miały stereotypowe zachowania rodzin wielopokoleniowych tolerujących jedynie opiekę w domu pacjenta. Dodatkowo negatywny obraz ośrodków opieki w mediach potęgował te obawy.
Mimo wszystko przewiduje się wzrost akceptacji dla instytucjonalnych form wsparcia także w ośrodkach długoterminowych. Jak komentuje to prof. dr hab. Piotr Błędowski: – W miarę jak przypadki opieki długoterminowej stają się częstsze niż dawniej, zwiększa się odsetek akceptujących umieszczenie osoby w instytucji opieki długoterminowej. Wynika to zapewne nie tylko z lepszej niż dawniej oceny samych placówek, ale i z faktu, że rodzina jest coraz bardziej świadoma tego, że nie może zapewnić należytej opieki przez coraz dłuższy okres. na opinię osób, które do niedawna pracowały za granicą, w sprawie umieszczenia niesamodzielnych członków rodziny w placówce wpływa dodatkowo znacznie większa popularność i akceptacja społeczna dla takich rozwiązań w krajach Europy zachodniej.
Badanie pokazało też że wśród osób, które w przeszłości zdecydowały się na ośrodek opieki aż 89% zadeklarowało, że jest zadowolonych z dokonanego wyboru ( z czego 53% raczej tak, a 36 – zdecydowanie tak). Co jest w oczach respondentów szczególnie ważne przy wyborze ośrodka?
Odpowiedzi wykazały, że kluczowym elementem jest zapewnienie dostępu do specjalistycznego leczenia i rehabilitacji ( 68% wskazań ); przyjazny personel ( 61%); dogodny dojazd i położenie blisko miejsca zamieszkania (36%); polecenie ośrodka przez znajomych (28%); jego wielkość (preferencja dla miejs kameralnych – 20%); zapewnienie dodatkowych aktywności dla pacjentów, np. programu artystycznego, wycieczek (19%). Nie bez znaczenia jest też nowoczesny i estetyczny wystrój ośrodka i komfortowo wyposażone pokoje (16%).
Czego oczekujemy od państwa?
Z punktu widzenia polityki senioralnej warto odnotować oczekiwania, które Polacy w tej kwestii mają wobec państwa:
| Zwiększenie świadczeń dla osób zajmujących się bliskimi wymagającymi opieki – 29% |
| Wprowadzenie przepisów umożliwiających godzenie pracy z opieką – 26 % |
| Wprowadzenie przejrzystego systemu świadczeń socjalnych przyznawanych osobom wymagającym stałej opieki – 20% |
| Zapewnienie możliwości bezpłatnego pobytu w ośrodku opieki – 12% |
| Wprowadzenie bardziej powszechnego dodatku pielęgnacyjnego – 7% |
| Wprowadzenie ubezpieczenia pielegnacyjnego z myślą o opiece długoterminowej – 3% |
| Bezpłatna pomoc psychologiczna dla opiekuna – 2% |
Jak widać w świadomości pytanych Polaków bardzo ważna jest kwestia zwiększania wsparcia dla osób zajmujących się bliskimi. Trudno się temu dziwić, biorąc pod uwagę wysokość i zasady wsparcia opiekuna osoby niesamodzielnej, które omówiliśmy w poprzednim numerze. Pozostająca poza zatrudnieniem osoba opiekująca się niepełnosprawną osobą dorosłą ( najczęściej starszą) może liczyć co najwyżej na 520 złotych miesięcznie i to tylko po spełnieniu szeregu kryteriów, w tym skromnego dochodu – poniżej 764 złotych netto na osobę. Odpowiedzi również wskazały na problem od lat podnoszony przez badaczy – nieprzejrzystość systemu świadczeń dla osób wymagających opieki. Dość licznie wskazano jednak także na inne wyzwanie – umożliwienie godzenia pracy z opieką. W tym zakresie nadal brakuje stosownych regulacji, choć równie ważne w tym celu jest rozbudowanie instytucji wsparcia dziennego ( którego, jak wynika z omawianego w bieżącym numerze raportu NIK, brakuje), by opiekun miał możliwość wykonywania pracy. Interesujące, że mało osób wskazało na potrzebę wsparcia psychologicznego i inne formy pomocy. Bardzo niewiele osób wskazało dodatkowe ubezpieczenie pielęgnacyjne z myślą o opiece długoterminowej, które przez wielu ekspertów jest wskazywane jako przydatne rozwiązanie by zwiększyć środki w systemie opieki. Nie musi to jednak oznaczać, że Polacy nie poparli w dużej części takiego rozwiązania gdyby pojawiła się taka propozycja. W pytaniu jednak trzeba było wskazać jednak najbardziej potrzebne w oczach respondentów rozwiązanie, a nie każde które uważają za przydatne i słuszne. Z pewnością jednak zagadnienia w tej części raportu, dotyczące oczekiwań wymagają dalszych, bardziej pogłębionych badań by tworzona na ich podstawie polityka państwa lub samorządu uwzględnić społeczne oczekiwania.
Wnioski (odrębna ramka)
Raport dostarcza cennej wiedzy nie tylko dla osób wymagających opieki i ich bliskich oraz prywatnych firm z branży opiekuńczej, ale także dla przedstawicieli administracji publicznej na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym. Dowiadujemy się z niego, że w obliczu utraty samodzielności przez osoby bliskie Polacy wskazują na potrzebę wsparcia zewnętrznego w postaci pielęgniarki i opiekunki, świadczącej pomoc i opiekę w warunkach domowych. Jest to impuls do rozwoju tych form wsparcia w środowisku życia niesamodzielnych osób starszych i ich rodzin. Ważne, że Polacy nie wykluczają korzystania także z form instytucjonalnych, ale towarzyszy temu szereg dylematów i obaw, które również można łagodzić poprzez różne kampanie uświadamiające jak i skuteczny monitoring jakości i bezpieczeństwa w ośrodkach opieki. Choć badanie nie potwierdziło powszechności stygmatyzującego podejścia do osób, które decydują się na skierowanie bliskich do ośrodka, zdarzają się i takie przypadki. W tej sytuacji uzasadnione byłoby wspieranie przez władze zmiany wizerunku tego rodzaju instytucji i uznanie dopuszczalności różnych scenariuszy opieki może okazać również uprawnione. Wydaje się bowiem, że w obliczu zmian demograficznych, aspiracji zawodowych Polaków i Polek, korzystanie z ośrodków stałej opieki jest nieuniknione, a uwzględnianie tej formy wsparcia w ramach krajowej i lokalnej polityki publicznej wskazane. Nie należy jednak zapominać – co również sugerowały odpowiedzi badanych – o potrzebie rozwoju wsparcia osób, które nie zdecydują się na oddanie osoby bliskiej do ośrodka, m.in. poprzez zwiększenie świadczeń dla opiekunów, uczynienie systemu wsparcia bardziej przejrzystym i stworzenie rozwiązań pozwalających na godzenie pracy z opieką.