Tekst: dr hab. inż. arch. Marek Wysocki

 
 
Przestrzeń publiczna zaczyna się od przekroczenia progu własnego mieszkania. Jakie są najważniejsze założenia w projektowaniu jej, tak by była przyjazna seniorom i nam wszystkim? Publikacja „Przestrzeń publiczna przyjazna seniorom” wydana nakładem Biura Rzecznika Praw Obywatelskich odpowiada na najważniejsze pytania.
AKTYWNE STARZENIE
Rok 2012 został ogłoszony Europejskim Rokiem Aktywnego Starzenia i Solidarności Międzypokoleniowej i dał impuls do głębszych rozważań o roli ludzi starszych w zmieniającym się demograficznie społeczeństwie. Obecnie w kontekście zmian społecznych, kulturowych i ekonomicznych, wiele uwagi poświęca się również problemowi przestrzeni życiowej seniorów oraz barier w realizowaniu idei aktywnego starzenia. Skala problemu starzenia się społeczeństwa urosła w wielu krajach do rangi o strategicznym znaczeniu dla rozwoju poszczególnych państw.
W ostatnich dekadach nastąpiło wydłużenie czasu trwania życia, co należy przypisać osiągnięciom cywilizacyjnym w tym rozwojowi medycyny. Dodatkowo pracujemy zazwyczaj dłużej co podtrzymuje nas w aktywności. Wzrosła też liczba osób dobrze wykształconych, co przekłada się na większe aspiracje i zapotrzebowanie na podejmowanie w starszym wieku rozmaitych działań.
RAMKA GDZIEŚ:
Według prognoz Departamentu Spraw Ekonomicznych i Społecznych ONZ Polska będzie w 2060 najstarszym krajem europejskim, gdzie odsetek ludzi 60+ będzie wynosił 36,2% (Popultion Division, Department of Econonic and Social Affairs, United Nations Secretariat). Musi nam więc zależeć na projektowaniu przestrzeni wspólnotowych tak by spełniała potrzeby rosnącej grupy społecznej seniorów.
Innym istotnym zagadnieniem jest fakt, że coraz więcej osób w podeszłym wieku mieszka samotnie. Często wynika to z konieczności, np. migracji młodych ludzi za pracą i braku możliwości zaopiekowania się rodzicami bądź dziadkami. Samodzielne życie seniorów jest też coraz częściej świadomym wyborem seniora. Potrzeba utrzymania niezależności i samodzielności wymaga od nich tego, że muszą zachować swoją aktywność zarówno fizyczną, jak i społeczną. Badania statystyczne wykazują, że większość tych osób pomimo dobrej sprawności intelektualnej posiada ograniczenia w mobilności, które wypływają często z obniżonej  percepcji zmysłów: słuchu, wzroku, a także powonienia czy dotyku. Określa się, że ok. 30 % populacji osób w wieku powyżej 60 roku to osoby z różnego typu niepełnosprawnością.
W świetle tych danych szczególnego znaczenia nabierają potrzeby związane z kształtowaniem szeroko rozumianego środowiska fizycznego,  zarówno terenów zurbanizowanych, takich jak osiedla czy miasta, ale również terenów zielonych, służących rekreacji i wypoczynkowi. Szczególnego znaczenia nabiera przestrzeń publiczna, gdzie zachodzą procesy interakcji pomiędzy członkami społeczności lokalnych. Odpowiednio dostosowana przestrzeń do potrzeb seniorów, umożliwia realizację ich aktywności społecznej i zawodowej. W istocie przekłada się to  na jakość życia ludzi starszych. Dziś już nie podlega dyskusji, że osoby starsze, w tym osoby z niepełnosprawnością powinny mieć możliwość życia w dotychczasowym miejscu zamieszkania oraz powinny mieć możliwość korzystania z przestrzeni publicznej na równych prawach z innymi. Dostosowanie przestrzeni publicznej z uwzględnieniem zróżnicowanych potrzeb osób starszych wymaga jednak przemyślanych decyzji planistycznych i projektowych, opartych o zasady projektowania uniwersalnego. Działania te powinny przełożyć się na realizacje idei „miast przyjaznych starzeniu”[1], poprzez planowanie tak polityki władz samorządowych, aby na danym obszarze żyło się lepiej wszystkim mieszkańcom, w czasie całego swojego życia. Jednostki samorządu terytorialnego (dalej jako JST) są odpowiedzialne za ład przestrzenny, co również obejmuje takie kształtowanie przestrzeni, aby wpływała na poprawę jakości życia mieszkańców.
Przestrzeń publiczna może mieć różny charakter, np. przestrzeni z ograniczonym dostępem, jak to ma miejsce na klatce schodowej czy na wewnętrznym terenie kamienicy mieszkalnej, przysłowiowym podwórku. Zwana jest ona wtedy przestrzenią półprywatną lub półpubliczną. Poza tym obszarem jest przestrzeń otwarta, dostępna dla wszystkich użytkowników, czyli przestrzeń, którą mogą użytkować wszyscy bez względu kim są i jakie mają ograniczenia funkcjonalne. Cechą jednak tych przestrzeni jest to, że w jej obrębie zachodzą interakcje społeczne z innymi mieszkańcami lokalnej wspólnoty. W przestrzeni publicznej koncentruje się życie społeczności i od tego w jakim jest stanie ta przestrzeń, zależy jakość relacji społecznych tworzących podstawy wspólnotowości.
Przyjazna przestrzeń publiczna to taka, gdzie chętnie przebywamy, gdzie możemy wypocząć i spotkać się z przyjaciółmi i gdzie czujemy się bezpiecznie. Jest to ważne przede wszystkim dla osób, które mają ograniczenia funkcjonalne wynikające z ich możliwości w poruszaniu się i postrzeganiu otoczenia czyli percepcji swoich zmysłów. I nie chodzi tylko o osoby starsze czy osoby z niepełnosprawnością, ale także o dzieci czy o osoby spoza lokalnej wspólnoty np. turystów, cudzoziemców, którzy mogą mieć trudności w rozpoznaniu i orientacji w przestrzeni.  Dlatego przestrzeń publiczną należy rozpatrywać w ujęciu uniwersalnym, co oznacza, że z tej przestrzeni mogą korzystać wszyscy w sposób samodzielny i niezależny. O przyjazności przestrzeni możemy mówić w kontekście bezpośredniego użytkownika, osoby poruszającej się pieszo, często jednak również z pomocą kul czy na wózku inwalidzkim. To właśnie „na tym poziomie zawiązują się bezpośrednie interakcje i przestrzeń publiczna staje się tym, czym powinna być – miejscem integracji lokalnej społeczności. Pozostali użytkownicy, rowerzyści i kierowcy wykorzystują przestrzeń głównie do przemieszczania się pomiędzy konkretnymi miejscami. Gdy nie prowadzą swoich pojazdów, stają się również pieszymi. To stwierdzenie, powinno uzmysłowić wszystkim, że ruch pieszy powinien mieć priorytet przy kształtowaniu układów komunikacyjnych. Nie znaczy to, że rower i samochód nie są ważnymi środkami lokomocji. Jednak one jedynie ułatwiają pieszym przemieszczanie się, a korzystający z nich mają jednak ograniczony zakres na bezpośrednie kontakty i wpływ na integrowanie się społeczności.
Projektowanie przestrzeni publicznej z uwzględnieniem potrzeb seniorów jest o tyle trudne, że jest to chyba najbardziej niehomogeniczna grupa społeczna. Osoby starsze są bardzo różne, o różnych doświadczeniach życiowych, to często indywidualiści, którzy chcą dalej stanowić o swojej podmiotowości, zresztą jak każdy człowiek, który ma pełnię praw obywatelskich. To właśnie ta różnorodność sprawia, że przestrzeń przyjazna seniorom jest również przestrzenią przyjazną dla wszystkich. W takiej przestrzeni wszyscy czują się dobrze i co najważniejsze , w takiej przestrzeni może być realizowana idea integracji międzypokoleniowej, gdzie osoby młode i seniorzy mogą realizować swoje indywidualne lub zbiorowe cele.
Starość to zjawisko szerokie i wieloaspektowe o bardzo zindywidualizowanym charakterze. Ludzie starsi stanowią grupę o dużym potencjale intelektualnym. Jednak z wiekiem sprawność ruchowa i percepcja zmysłów zmniejsza się, stąd jest coraz więcej osób wymagających opieki, a jednocześnie jest coraz mniej tych, którzy mogliby ją sprawować. Zmiany demograficzne pogłębiają ten stan. Stąd idea tworzenia przestrzeni przyjaznej wszystkim powinna promować koncepcję projektowania uniwersalnego. Jest to projektowanie, które uwzględnia różnorodne potrzeby użytkowników i  na celu ma takie kształtowanie przestrzeni publicznej, aby osoby starsze mogły w niej funkcjonować samodzielnie, tak długo jak to jest tylko możliwe, bez konieczności korzystania z pomocy innych osób.
W 2002 roku w Madrycie ramach Drugiego Światowego Zgromadzenie ONZ na temat Starzenia się Społeczeństw, opracowano dokument pod nazwą „Międzynarodowy Plan Działania w Kwestii Starzenia się Społeczeństw”, będący reakcją na szanse i wyzwania związane z gwałtownie postępującym procesem starzenia się w XXI wieku (w wymiarze społecznym i jednostkowym).  Ostatecznym celem strategii jest stworzenie lepszych warunków dla rozwoju społeczeństw przyjaznych ludziom w każdym wieku. Istotą działań jest  polepszenie  warunków do samorealizacji oraz wspierania osób starszych, co jest istotnymi elementami aktywnego starzenia się.
Aby podążać w tym kierunku, należy usunąć przeszkody, które wykluczają lub dyskryminują starsze osoby z życia społecznego.  Jednym z tych elementów jest zapewnienie odpowiednich warunków do funkcjonowania seniorów w przestrzeni publicznej, tak aby mogli oni korzystać z pełni swoich praw na równi z innymi. Stąd jednym z trzech priorytetowych kierunków działań jest zapewnienie wspierającego środowiska sprzyjającego włączeniu. Jednym z celów wytyczonych dla tego kierunku jest „zapewnienie, że nowe przestrzenie miejskie będą wolne od barier dla mobilności i dostępu” (Międzynarodowy Plan Działania w Kwestii Starzenia się Społeczeństw, 2002, art. 100 pkt. a).
Na podstawie tego Planu przyjęto później w Berlinie Regionalną Strategię Wdrażania Planu Madryckiego. Polska była reprezentowana zarówno na konferencji w Madrycie, jak i podczas spotkania w Berlinie i przyjęła zobowiązania do realizacji Planu Madryckiego. Według tego planu rząd, a przede wszystkim władze lokalne powinny kształtować polityki wobec problemu starzenia się i wobec osób starszych. Tak jak polityka wobec problemu starzenia się ludności powinna mieć charakter systemowy (sztabowy), tak polityka wobec osób starszych powinna mieć charakter bardziej operacyjny. Jedną z podstawowych zasad  polityki wobec ludzi starych jest Zasada Lokalności, czyli „starzenie się na miejscu” we wspólnocie lokalnej z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb osób starszych. Jej znaczenie wynika z faktu, iż na poziomie lokalnym istnieją najlepsze warunki do integracji i partycypacji ludzi starszych. Na poziomie lokalnym najlepiej jest określić potrzeby tej grupy społecznej i wyznaczyć cele prowadzące do integracji zbiorowości ludzi starych i działania zmierzające do zwiększenia ich aktywności w społeczności we współpracy z innymi grupami mieszkańców. Lokalność jest więc warunkiem partycypacji, zarówno zaangażowania się tej grupy w rozwiązywanie swoich problemów, ale także współpracy międzypokoleniowej podczas rozwiązywana problemów całej lokalnej społeczności. Barierami w realizacji tego celu są często bariery przestrzenne występujące w miejscu zamieszkania i w infrastrukturze publicznej. Władze lokalne powinny więc dążyć do tak sformułowania polityki i prowadzenia takich działań, które będą zmierzały do zaspokojenia potrzeb osób starszych zarówno w sferze socjalnej, jak również partycypacji tej grupy w kształtowaniu przyjaznej przestrzeni, która będąc dostępną dla osób w podeszłym wieku staje się przestrzenią wygodną i przyjazną innym grupom mieszkańców.

PROJEKTOWANIE PRZYJAZNE WSZYSTKIM

Stworzenie sprzyjających warunków rozwoju i samorealizacji osób starszych wymaga wprowadzenia takich rozwiązań przestrzennych, które zapewnią możliwość samodzielnego i niezależnego funkcjonowania tych osób w lokalnej społeczności, w tym również możliwości korzystania z powszechnych usług i z atrakcji turystycznych miasta. Celem tych działań jest zwiększenie aktywności seniorów, zarówno w sferze społecznej jak i zawodowej oraz stworzenie podstaw do integracji i pełniejszego zaangażowania w budowanie relacji międzypokoleniowych.
Punktem wyjścia projektowania systemu komunikacji w środowisku zabudowanym powinno być ustanowienie priorytetowej roli ruchu pieszego: przed ruchem rowerowym, komunikacją zbiorową i indywidualnym ruchem samochodowym. Ustanowienie tego priorytetu gwarantować będzie, że projektowane przestrzenie staną się bardziej bezpieczne, a gdy dodamy do tego ułatwienia dla osób o ograniczonej mobilności i percepcji, przestrzeń publiczna stanie się przestrzenią przyjazną wszystkim mieszkańcom. Takie ustanowienie hierarchii komunikacji uspokaja ruch kołowy i zachęca do pokonywania tras pieszo, co sprzyja bezpośrednim kontaktom interpersonalnym.
Projektowana przestrzeń publiczna, powinna być w pełni przygotowana do użytkowania przez osoby z obniżoną funkcjonalnością. Są to założenia powszechnej dostępności, która warunkuje pełnię praw obywatelskich również osobom starszym i z niepełnosprawnością. Dla osób, których niepełnosprawność jest duża lub występują niepełnosprawności sprzężone, alternatywą jest zagwarantowanie dostępu pośredniego poprzez zapewnienie rozwiązań technicznych lub tworzenie rozwiązań adaptacyjnych wspomagających te osoby. Z uwagi na społeczne konsekwencje oraz lepsze wykorzystanie potencjału osób starszych i niepełnosprawnych, należy skupić się przede wszystkim na rozwiązaniach pełnej dostępności opartych o zasady projektowania uniwersalnego.
Projektowanie uniwersalne po raz pierwszy zdefiniował Ron Mace, architekt, który przez większa cześć swojego życia poruszał się na wózku inwalidzkim. Definicja ta została podparta siedmioma zasadami projektowania uniwersalnego[2], określonymi przez The Center of Universal Design Uniwersytetu Północnej Karoliny (USA):

  1. Użyteczność dla osób o różnej sprawności (ang. Equitable Use),
  2. Elastyczność w użytkowaniu (ang. Flexibility in Use),
  3. Proste i intuicyjne użytkowanie (ang. Simple and Intuitive Use),
  4. Czytelna informacja (ang. Perceptible Information),
  5. Tolerancja na błędy (ang. Tolerance for Error),
  6. Wygodne użytkowanie bez wysiłku (ang. Low Physical Effort),
  7. Wielkość i przestrzeń odpowiednie dla dostępu i użytkowania (ang. Size and Space for Approach and User)

Do wymienionych powyżej zasad należy dodać jeszcze jedną, zbliżoną do interpretacji art. 19 „Samodzielne życie i integracja społeczna” z Konwencji ONZ. Zasada, której autorem jest Kondrad Kaletsch, odwołuje się do emocjonalnej percepcji przestrzeni. Zasada ósma projektowania uniwersalnego, którą proponuje Kaletsch to Percepcja równości (ang. Perception of Equality), która definiowana jest w następujący sposób „Projekt winien minimalizować możliwość postrzegania indywidualnego jako dyskryminujące”. Zasada ta odnosi się do odbioru poszczególnych rozwiązań jako takich, które mogą wpływać na postrzeganie siebie w kategoriach inności, poprzez uwypuklenie różnic wynikających z niepełnosprawności, jako cechy niewspółmiernie nas wyróżniającej. Przykładem takiego rozwiązania może być sytuacja, gdy wejście do obiektu dostosowane dla osób z niepełnosprawnością jest innym niż wejście główne, z którego korzystają pozostali użytkownicy. Taki sposób projektowania nacechowany jest stygmatyzacją i odbierany jest przez osoby z ograniczeniami funkcjonalności, jako dyskryminujący. Projektowanie dostępności przestrzeni publicznej powinno prowadzić do podniesienia funkcjonalności przestrzeni nie tylko na poziomie potrzeb fizycznych, ale również potrzeb psychologicznych i emocjonalnych.
Celem projektowania uniwersalnego jest uproszczenie życia wszystkim, bez względu na wiek i niepełnosprawność. Przenosi się to na użytkowanie obiektów i przestrzeni przez jak największą liczbę osób. Jednocześnie cel ten należy osiągnąć przy niewielkich lub bez żadnych dodatkowych kosztów. Bank Światowy określił, że w przypadku nowych inwestycji, opartych na koncepcji projektowania uniwersalnego, dostosowanie obiektu do potrzeb osób z ograniczeniami mobilności i percepcji zwiększa koszt budowy o niecały 1%. Uwzględnienie potrzeb użytkowników o obniżonej funkcjonalności, w tym osób starszych na początkowym etapie koncepcji, ogranicza w znaczący sposób późniejsze koszty dostosowania przestrzeni i obiektów publicznych.
Zaprojektowanie przestrzeni publicznej, która spełniać będzie wysokie standardy projektowania uniwersalnego, szczególnie w przypadku przestrzeni już istniejącej, podlegającej modernizacji, wymaga często działań nietypowych, wymagających nie tylko znajomości zasad projektowania dla wszystkich, ale także wiedzy o ograniczeniach mobilności i percepcji, w tym również potrzeb osób starszych.
Dr hab. inż. arch.  Marek Wysocki – pracownik naukowy Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej. Dyrektor Centrum Projektowania Uniwersalnego, pierwszego w Polsce centrum badawczo-rozwojowego realizującego cele wdrażania koncepcji projektowania uniwersalnego w projektowaniu środowiska fizycznego, produktów i usług. ekspert z zakresu projektowania przestrzeni dostępnej dla osób niepełnosprawnych i starszych. Autor wielu publikacji z tematyki projektowania dla wszystkich oraz ekologii i zrównoważonego rozwoju. Audytor dostępności obiektów i przestrzeni publicznych. Jest pierwszym w Polsce „Access Ofcerem”, powołanym na to stanowisko w 2014 roku przez samorząd Miasta Gdyni.
 
[1] Raczej należy mówić o idei przestrzeni przyjaznych starzeniu, gdyż obejmuje to zagadnienia dostosowania zarówno obszarów miejskich, mocno zurbanizowanych, ale także obszarów wiejskich i terenów zielonych.
[2] Jako twórców siedmiu zasad projektowania uniwersalnego przyjmuje się: Bettye Rosse Connell, Mike Jones, Ron Mace, Jim Mueller, Abir Mullick, Elaine Ostroff, Jon Sanford, Ed Steinfeld, Molly Story i Gregg Vanderheiden, źródło: The Principles of Universal Design, NC State University, 1997, http://www.design.ncsu.edu/cud/pubs_p/docs/poster.pdf, (dostęp online: 30.05.2009 r.)