Tekst: prof. Piotr Błędowski

Niemcy są najstarszym społeczeństwem w Europie, warto więc zapoznać się z niemieckim systemem wsparcia osób starszych oraz rozważyć twórcze zaadoptowanie wybranych rozwiązań do polskich warunków.

Prezentujemy skróconą wersję tekstu opublikowaną oryginalnie w publikacji System wsparcia osób starszych w środowisku zamieszkania – przegląd sytuacji, propozycja modelu. Praca zbiorowa pod redakcją prof. Barbary Szatur-Jaworskiej i prof. Piotra Błędowskiego ukazała się nakładem Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, dostępna jest w wersji drukowanej oraz elektronicznej na stronie www.rpo.gov.pl. Za zgodę na publikację dziękujemy redaktorom, wydawnictwu oraz rzecznikowi Praw Obywatelskich Panu Adamowi Bodnarowi.

Charakterystyka demograficzna populacji osób starszych w Niemczech
Niemcy należą do grupy krajów o najbardziej zaawansowanym procesie demograficznego starzenia się ludności. Odsetek osób w wieku 65 i więcej lat wyniósł w 2013 r. 20,7 proc. Był o 2,5 punkta procentowego wyższy niż przeciętnie w całej Unii Europejskiej aż o 6,5 p.p. wyższy niż w tym samym roku w Polsce.
W Niemczech zauważalne są przestrzenne różnice w tempie procesu demograficznego starzenia się ludności. Jest ono szybsze w miastach niż na wsi (przed czterdziestu laty sytuacja była odwrotna, co było spowodowane migracją młodszej ludności do miast). Największe jednak różnice dają się zaobserwować w przypadku starych i nowych krajów związkowych. Proces demograficznego starzenia się nowych landów, tworzących dawniej b. NRD, przebiega znacznie szybciej, nie tylko z uwagi na niski wskaźnik dzietności notowany dawniej w NRD, ale i ze względu na silny trend do migracji ze wschodniej części zjednoczonych Niemiec do starych landów.
Utrzymujący się wysoki odsetek starszej ludności od dawna wywołuje konieczność coraz bardziej starannego definiowania potrzeb społecznych i medycznych tej części populacji oraz wprowadzenia na poziomie federacji, krajów związkowych, powiatów i gmin mechanizmów pozwalających na ich zaspokojenie. W Niemczech polityka wobec osób starszych (Altenpolitik) prowadzona jest od ponad 30 lat na poziomie federalnym, a jeszcze dłużej – na poziomie lokalnym, gdzie powszechnie stosowane są takie instrumenty, jak na przykład planowanie działań na rzecz osób starszych (Altenplanung)[1]. Ponadto ważną rolę odgrywa administracja samorządowa, która za pośrednictwem wyspecjalizowanych instytucji zabiega o zaspokojenie potrzeb seniorów.
Szczególne miejsce w polityce wobec osób starszych zajmują świadczenia udzielane osobom niepełnosprawnym, wśród których przeważają osoby starsze. Świadczenia te mają nie tylko charakter medyczny, ale również dotyczą społecznych, w tym czysto socjalnych aspektów życia oraz są nakierowane na zapobieganie wykluczeniu społecznemu osób starszych, tak ze względu na ich sytuację materialną, jak i poziom sprawności oraz samodzielności.
Liczba osób korzystających ze świadczeń pielęgnacyjnych w Niemczech[2] wynosiła w 2013 r. nieco ponad 2,5 mln. Z tego 30 proc. korzystało z opieki w 12 400 placówkach zamkniętych. Pozostali seniorzy znajdowali się pod opieką udzielaną przez członków rodziny (1,18 mln osób) lub przez środowiskowe służby pielęgnacyjne (576 tys. osób). Liczba firm i organizacji świadczących usługi pielęgnacyjne wyniosła około 12 300, a liczba w nich zatrudnionych osób – 291 tys.[3]
Przy tak znacznym udziale osób niesamodzielnych korzystających ze wsparcia w swoim miejscu zamieszkania oczywiste jest, że samo wsparcie związane z pielęgnacją i pomocą dla osób niesamodzielnych adresowane jest nie tylko do nich samych, ale i do członków ich rodzin.

fot.brk-traunstein.de.jpg

fot.brk-traunstein.de.jpg


Problemy starości w systemie niemieckiej polityki społecznej
Istniejący w Niemczech system wsparcia dla osób starszych w ich miejscu zamieszkania jest efektem realizowanej w tym kraju od lat polityki wobec osób starszych. Jest ona formułowana na szczeblu państwa, a za jej realizację odpowiedzialne jest Federalne Ministerstwo do spraw Rodziny, Seniorów, Kobiet i Młodzieży (Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend). Ministerstwo to formułuje standardy dotyczące różnych form wsparcia osób starszych. Za zagadnienia związane z polityką emerytalną i zapewnieniem osobom starszym odpowiednich dochodów odpowiedzialne jest Federalne Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych (Bundesministerium für Arbeit und Soziales). Zadania związane z zapewnieniem odpowiedniego dostępu i jakości świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych pozostają w kompetencjach kas społecznego i prywatnego ubezpieczenia pielęgnacyjnego[4] (Pflegekassen, Pflegeversicherung). Obok instytucji rządowych na szczeblu federalnym i w krajach związkowych istotną rolę w kształtowaniu systemów wsparcia dla seniorów odgrywają instytucje administracji pozarządowej (na przykład wspomniane kasy społecznego ubezpieczenia pielęgnacyjnego oraz ubezpieczenia chorobowego), a przede wszystkim – jednostki samorządu terytorialnego – powiaty i gminy, jak również organizacje pozarządowe.
Wsparcie środowiskowe dla osób starszych w Niemczech można najogólniej podzielić pod względem odbiorców na dwie grupy:

  • wsparcie udzielane osobom sprawnym lub w miarę sprawnym i aktywnym;
  • wparcie udzielane osobom o ograniczonej samodzielności, korzystającym ze świadczeń społecznego lub prywatnego ubezpieczenia pielęgnacyjnego.

Niezależnie od podziału na grupy beneficjentów wsparcia można wskazać dwa najważniejsze cele udzielanego wsparcia. Są nimi:

  • pomoc w podtrzymaniu (ewentualnie odzyskaniu) możliwego poziomu samodzielności seniorów w ich gospodarstwach domowych, w tym poprzez świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze oraz pracę socjalną;
  • integracja i reintegracja społeczna, zarówno między, jak i wewnątrzpokoleniowa.

W pierwszym przypadku istotną rolę odgrywają działania mające na celu pomoc osobom starszym (Altenhilfe). Wsparcie tego rodzaju jest udzielane przez placówki pomocy społecznej oraz organizacje pozarządowe, działające często na zlecenie lokalnego samorządu. W drugim przypadku – działań integrujących – główna rola przypada organizacjom pozarządowym, które we współpracy z samorządem podejmują działania sprzyjające wzmocnieniu pozycji osób starszych w środowisku.
Podstawowymi dokumentami konstytuującymi politykę wobec osób starszych są raporty na temat sytuacji osób starszych (Altenbericht), przygotowywane przez niezależnych ekspertów, akceptowane przez Federalne Ministerstwo do spraw Rodziny, Seniorów, Kobiet i Młodzieży, a następnie rząd federalny i dyskutowane na forum Bundestagu. Raporty są publikowane i stanowią przedmiot publicznej debaty. Dotychczas opracowano sześć raportów, które pozwoliły na doprecyzowanie hierarchii celów polityki wobec osób starszych oraz zweryfikowanie dotychczasowych działań.
Ze względu na fakt, iż polityka wobec osób starszych realizowana jest przede wszystkim na poziomie lokalnym, bardzo ważną rolę w kształtowaniu zakresu przedmiotowego udzielanego wsparcia i jego organizowaniu spełnia plan działania na rzecz starszych mieszkańców, określany jako Altenplan. Plan taki opracowywany jest w każdym dużym mieście, powiecie i w większości gmin. Punktem wyjścia dla sformułowanego planu jest diagnoza społeczna dotycząca starszej ludności, stanowiąca integralną część planu. Obok wskazania najbardziej dotkliwie odczuwanych potrzeb i określenia najważniejszych działań mających na celu ich zaspokojenie, Altenplan spełnia rolę swego rodzaju mapy drogowej, pokazującej kolejne kroki, jakie należy podjąć, by osiągnąć zdefiniowane wcześniej cele. Wśród tych celów poczesne miejsce zajmuje zaspokojenie potrzeb bytowych seniorów i umożliwienie im w miarę samodzielnego egzystowania, nawet w gospodarstwach jednoosobowych. Druga grupa celów, do osiągnięcia których zgodnie z dokumentem mają dążyć władze samorządowe, to integracja mieszkańców. W tym zakresie plany obejmują zazwyczaj działania samorządu oraz organizacji pozarządowych.
Oprócz planów działania na rzecz osób starszych niektóre miasta opracowują i publikują również plany pomocy dla osób starszych (Altenhilfeplan). Plany takie dotyczą przede wszystkim rozwoju usług adresowanych do osób starszych, w tym niesamodzielnych. Obejmują jednak również szeroki zakres świadczeń pomocy społecznej, a dokładnie – jej części zajmującej się udzielaniem pomocy w szczególnych sytuacjach życiowych (Hilfe in besonderen Lebenslagen; HBL)[5].
Świadczenia udzielane w miejscu zamieszkania
Najważniejszym podmiotem organizującym usługi na rzecz zachowania samodzielności przez seniorów jest samorząd terytorialny. W jego imieniu funkcje koordynatorskie spełnia na ogół zastępca burmistrza ds. społecznych oraz podlegający mu Wydział Socjalny[6] w urzędzie miasta lub gminy. Podobne wydziały funkcjonują w strukturze administracji powiatowej. Świadczone usługi mają charakter odpłatny, częściowo odpłatny lub bezpłatny. Odpłatność zależy od wysokości dochodu w gospodarstwie domowym i charakteru usługi. Z reguły nieodpłatne są usługi pielęgnacyjne i opiekuńcze (przez nieodpłatny charakter rozumie się w tym przypadku fakt niewnoszenia bezpośrednio opłaty za usługę, ponieważ są one w swoim podstawowym zakresie finansowane z kasy ubezpieczenia pielęgnacyjnego).
Za organizację i udzielanie świadczeń pielęgnacyjnych odpowiada stacja socjalna (Sozialstation). Dawniej stacje socjalne były prowadzone przez Kościoły i związki wyznaniowe (głównie Kościół katolicki na południu i ewangelicki na północy Niemiec). Wyznawcy Kościołów, które prowadziły stacje, korzystali ze świadczeń nieodpłatnych lub ulgowych. Obecnie wyznawana religia nie może być ani powodem do udzielania lub odmowy udzielenia świadczenia, ani też powodem udzielania jakichkolwiek ulg finansowych lub nakładania dodatkowych obciążeń. W Niemczech działa około 12000 stacji socjalnych, zatrudniających około 250 tys. osób, przy czym znaczna część z nich pracuje w niepełnym wymiarze czasu. Rozmieszczenie stacji socjalnych jest dość równomierne. W większych ośrodkach miejskich na tym samym terenie działa nawet kilka stacji, co oznacza, że konkurują one między sobą jakością i zakresem usług. Około 60 proc. korzystających ze świadczeń pielęgnacyjnych otrzymuje je za pośrednictwem prywatnych firm, działających na zasadach rynkowych i spełniających wymagania wynikające z przepisów dotyczących opieki długoterminowej. Pozostałe 40 proc. otrzymuje świadczenia udzielane przez organizacje pozarządowe mające najczęściej charakter organizacji pożytku publicznego (Niemiecki Czerwony Krzyż, Caritas, Diakonia Kościoła Ewangelickiego, Zakon Joanitów, Zakon Kawalerów Maltańskich, Stowarzyszenie św. Łazarza).
Zależnie od sytuacji finansowej gminy, jej polityki wobec seniorów oraz sytuacji na lokalnym rynku pracy, gminy mogą dodatkowo zamawiać usługi wykraczające swoim zakresem poza wynikający z ustawy o ubezpieczeniu pielęgnacyjnym. Nie są to w związku z tym zazwyczaj kolejne usługi pielęgnacyjne, ale raczej bytowe.
Jako przykłady mogą służyć serwisy prowadzone przez rozmaite firmy prywatne, które oferują „usługi na telefon”. Osoby, które wykupują abonament, mogą w przypadku każdej awarii, konieczności konserwacji czy przeglądu urządzenia, potrzeby poinstruowania lub rozwiązania doraźnego problemu zamówić przez telefon taką usługę. Dla abonentów jest ona świadczona bez dodatkowych opłat. Samorząd może uchwalić, iż niektóre z takich usług mogą być przez niego zamawiane dla pewnych grup mieszkańców – na przykład mieszkających samotnie, osiągających określoną granicę wieku, legitymujących się dochodem nieprzekraczającym ustalonej wysokości – i opłacane z budżetu samorządowego. Najczęściej stosuje się kilka kryteriów równocześnie, przy czym jednym z najważniejszych pozostaje fakt zamieszkiwania w gospodarstwie jednoosobowym.
Poza usługami mającymi bardziej techniczny charakter świadczone są jeszcze dwa inne rodzaje usług. Po pierwsze, są to usługi związane z dostosowaniem mieszkania do potrzeb starszej osoby, o ile ma ona stwierdzone przez Służbę Medyczną kas chorych ograniczenie samodzielności i jest zaliczana do grupy osób wymagających świadczeń pielęgnacyjnych. Usługi związane z przystosowaniem mieszkania są poprzedzone oceną warunków mieszkaniowych (m.in. stosunki własnościowe, sytuacja finansowa mieszkańca i jego rodziny, wielkość i rozkład, lokalizacja mieszkania w całym budynku mieszkalnym oraz jego lokalizacja względem miejsca świadczonych usług itd.) Dopiero wówczas, gdy ocena wykaże, że nakłady na adaptacje mieszkania są uzasadnione, podejmowana jest decyzja o podjęciu prac adaptacyjnych. W przypadku, gdy analiza wykaże, że podejmowanie prac nie ma uzasadnienia ekonomicznego, osoba niesamodzielna ma prawo do zmiany mieszkania na bardziej dostosowane (przy czym prace dostosowawcze mogą być współfinansowane przez samorząd) lub pozostania w dotychczasowym mieszkaniu (co jest równoznaczne z rezygnacją z roszczeń w stosunku do samorządu o dofinansowanie prac adaptacyjnych).
Po drugie, samorząd wspiera realizację usług związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Mogą to być zarówno usługi nieformalne (np. sąsiedzka pomoc w zakupach, utrzymaniu mieszkania w czystości), jak i takie same usługi świadczone przez opiekunów osób starszych (Altenbetreuer, Altenhelfer), a finansowane przez gminę. W przypadku pomocy nieformalnej wsparcie ze strony samorządu wyraża się w propagowaniu prosąsiedzkich postaw i realizacji hasła „pomoc dla samopomocy”. W drugim natomiast przypadku usługi te mogą być odpłatne. Jeżeli jednak z usług związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego korzysta osoba zakwalifikowana do grupy osób niesamodzielnych (niezależnie od stopnia niesamodzielności), to może ona przeznaczyć na finansowanie takich usług (sformalizowanych lub nie) stosowną część swojego zasiłku pielęgnacyjnego (Pflegegeld). Ponadto w przypadku osób osiągających bardzo niskie dochody możliwe jest finansowanie z budżetu pomocy społecznej opłat za eksploatację mieszkania i używanie mediów. Zazwyczaj jednak dąży się do tego, by takich mieszkańców przenieść do mieszkań socjalnych, których eksploatacja w znacznej mierze jest finansowana bezpośrednio z kasy samorządowej.
 
Udzielane w miejscu zamieszkania wsparcie dla osób chorych i starszych może obejmować:

  • zabiegi pielęgnacyjne (nie lecznicze) zapisane przez lekarza i zaopatrzenie w środki i materiały pielęgnacyjne;
  • porady na temat wszystkich aspektów opieki pielęgnacyjnej i finansowania świadczeń;
  • podstawową opiekę medyczną dla osób ciężko i przewlekle chorych, zwłaszcza wymagających opieki długoterminowej (jako świadczenie z ubezpieczenia pielęgnacyjnego);
  • zaopatrzenie i pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego (jako świadczenie z ubezpieczenia pielęgnacyjnego);
  • pomoc przy ubieganiu się o inne świadczenia i formy wsparcia (poradnictwo społeczne);
  • doradztwo w zakresie pielęgnowania, instruowanie opiekunów nieformalnych (zwłaszcza członków rodziny), prowadzenie grup dyskusyjnych dla opiekunów (praca socjalna z rodziną);
  • opieka duszpasterska (udzielana przez stacje społeczne prowadzone przez Kościoły i związki wyznaniowe);
  • inne, dostosowane do lokalnych potrzeb usługi i świadczenia oferowane przez lokalnych usługodawców.

 
Stacje socjalne mogą zajmować się koordynacją takich usług (np. usługi transportowe, sprzątanie, dostarczanie gotowych posiłków do domu osoby niesamodzielnej – Essen auf Rädern („jedzenie na kółkach”), pomoc w przygotowaniu i spożywaniu posiłku). Rozliczenie za świadczone usługi może być regulowane w różny sposób, w zależności od rodzaju zawartej umowy ubezpieczenia (ubezpieczenie ustawowe lub prywatne) oraz rodzaju ubezpieczenia (chorobowe lub pielęgnacyjne). Jakkolwiek zwraca się przede wszystkim uwagę na świadczenia udzielane przez stacje socjalne i inne podmioty, zadanie polegające na koordynowaniu udzielania świadczeń zasługuje na szczególne podkreślenie. Umożliwia ono nie tylko racjonalne gospodarowanie czasem opiekunów, ale także wpływa na lepsze wykorzystanie umiejętności i kwalifikacji opiekunów.
Najważniejszą instytucją mającą za zadanie działać na rzecz integracji osób starszych jest biuro do spraw seniorów (Seniorenbüro). Biura mają najczęściej status jednostek administracji samorządowej, ale niektóre z nich są stowarzyszeniami, działającymi na zlecenie gminy lub nawet prywatnymi instytucjami, przyjmującymi zlecenia samorządu.
Generalnie biuro jest odpowiedzialne za organizację usług społecznych dla osób starszych, poradnictwo i pośrednictwo w przypadku zapotrzebowania na nietypowe formy wsparcia. Adresatami działalności biura jest cała populacja starszych mieszkańców, a nie tylko grupa osób niesamodzielnych. Oferta biura do spraw seniorów uwzględnia z zasady wewnętrzne zróżnicowanie tej grupy mieszkańców i jest dostosowana do lokalnej specyfiki.
Największym obszarem działania biura jest pośrednictwo między poszukującymi wsparcia seniorami a usługodawcami. Biuro nie zajmuje się akredytacją czy weryfikacją podmiotów oferujących usługi, ale ze względu na istnienie mechanizmów kontrolnych na rynku ryzyko wskazania niekompetentnego usługodawcy jest bardzo niewielkie. Inaczej ma się rzecz w przypadku oferowanego przez biuro ds. seniorów poradnictwa – w tym przypadku usługi poradnictwa oraz praca socjalna świadczone są przez osoby legitymujące się odpowiednim przygotowaniem zawodowym i doświadczeniem w pracy z osobami starszymi.
Poniżej przedstawiona jest ramowa ofert biur do spraw seniorów. Jest ona sporządzona na podstawie dostępnych w Internecie informacji dotyczących działania biur ds. seniorów w kilku niemieckich miastach, a mianowicie Karlsruhe, Speyer i Hanau (stan na listopada 2014 r):

  1. Bezpłatne udostępnienie pełnej, obiektywnej informacji o usługach i świadczeniach pielęgnacyjnych dostępnych na terenie miejscowości z uwzględnieniem odległości od miejsca zamieszkania, doradztwo przy wyborze usługodawcy.
  2. Koordynacja ofert świadczeń pielęgnacyjnych na terenie działania biura w celu uniknięcia luk zarówno w zakresie przedmiotowym świadczeń, jak i w pokryciu całego terenu miejscowości.
  3. Doradztwo w sprawach związanych m.in. ze stosunkami rodzinnymi, sytuacją osobistą, uzależnieniami, wyborami dotyczącymi miejsca i formy zamieszkiwania (np. wejście do wspólnoty zamieszkiwania).
  4. Prowadzenie i udostępnianie bazy informacji o placówkach oferujących ofertę dla seniorów, np. klubach czy domach dziennego pobytu, a także o organizacji/instytucji je prowadzącej, ewentualnych barierach architektonicznych, warunkach udziału, częstotliwości spotkań, ich charakterze itp. W samym Karlsruhe (liczącym 310 tys. mieszkańców) działa 106 takich placówek!
  5. Baza informacji o dostępnych formach działalności wolontariackiej seniorów i na rzecz seniorów, a także możliwościach angażowania się osób starszych na rzecz społeczności lokalnej. Działania biur skupiają się w wielu obszarach, m. in:

– koordynacja zaangażowania seniorów na rzecz społeczności lokalnej, np. w ramach rad seniorów, rad mieszkańców domów pomocy społecznej i innych zakładów opiekuńczych oraz pielęgnacyjnych,
– koordynacja odwiedzin wolontariuszy w mieszkaniach seniorów czy w placówkach medycznych, pomoc seniorom w naprawach czy prowadzeniu korespondencji,
– animowanie aktywności artystycznej seniorów, np. w ramach istniejących zespołów muzycznych,
– wsparcie i pomoc w przeżywaniu okresu żałoby,
– ułatwianie seniorom świadczenia opieki nad dziećmi w świetlicach i klubach oraz w gospodarstwach domowych osób biorących udział w kursach zawodowych,
-wspieranie spotkań w wielopokoleniowym ośrodku integracyjnym ,
-angażowanie do działalności na rzecz planowania i kształtowania warunków mieszkaniowych osób starszych,
– koordynacja spotkań z przedstawicielami młodszych pokoleń jako świadkowie historii i przekazywanie wiedzy o przeszłości.

  1. Doradztwo w sprawach związanych m.in. ze stosunkami rodzinnymi, sytuacją osobistą, uzależnieniami, wyborami dotyczącymi miejsca i formy zamieszkiwania (np. wejście do wspólnoty zamieszkiwania).
  2. Poradnictwo w zakresie zaspokojenia potrzeb opiekuńczych, sytuacji osobistej, zmiany i podnoszenia kwalifikacji zawodowych, dostosowania mieszkania do potrzeb wynikających z niepełnosprawności.
  3. Wynajmowanie pomieszczeń na spotkania grup seniorów oraz realizacje podejmowanych przez nich działań.
  4. Budowanie sieci łączącej organizacje seniorskie oraz identyfikowanie zapotrzebowania na wsparcie dla grup seniorów i jednostek.
  5. Przygotowanie broszur, ulotek i informatorów dla osób starszych i ich opiekunów.
  6. Prowadzenie kawiarenki internetowej dla seniorów i wsparcie dla osób z niej korzystających.
  7. Organizacja imprez kulturalnych oraz sportowych i rekreacyjnych dla seniorów.
  8. Szkolenia dla animatorów i liderów działań na rzecz seniorów i z senioram.
  9. Prowadzenie działalności w zakresie planowania polityki wobec osób starszych w skali lokalnej i sprawozdawczości na rzecz samorządu lokalnego.

 
Obok powyżej wymienionego katalogu zadań, jakimi zajmują się biura do spraw osób starszych, warto zwrócić uwagę na zapewnienie mieszkań chronionych (betruetes Wohnen) dla seniorów. Tego rodzaju usługa jest najczęściej usługą udzielaną przez organizacje pozarządowe lub prywatne formy zajmujące się wynajmem mieszkań dostosowanych do potrzeb osób starszych. W mieszkaniach tych poszczególne pomieszczenia zaprojektowane są w ten sposób, by można było łatwo skorzystać ze znajdujących się w nich mebli i urządzeń. Łazienki i toalety dostosowane są do potrzeb osób niepełnosprawnych ruchowo. Szafki kuchenne i ubraniowe znajdują się na wysokości, umożliwiającej sięgnięcie do nich bez koniecznego podnoszenia wysoko rąk, oświetlenie zapewnia rozproszone, ale silne światło, brak jest barier architektonicznych. Ponadto najemca zapewnia dostęp do usług związanych z pomocą w prowadzeniu gospodarstwa domowego (zakupy, przygotowanie posiłków, utrzymanie czystości w mieszkaniu), pielęgniarskich (dyżury pielęgniarskie lub opiekuna medycznego) oraz pielęgnacyjno-opiekuńczych (najczęściej w ramach kontraktu z kasą ubezpieczenia pielęgnacyjnego). Mieszkania chronione zajmują często jeden lub dwa poziomy w budynku mieszkalnym, w którym pozostałe mieszkania nie mają charakteru chronionych i są wynajmowane na zasadach rynkowych, co ogranicza ryzyko tworzenia getta i wykluczenia osób niesamodzielnych i starszych.
Biorąc pod uwagę wpływ aktywności fizycznej na przebieg procesu starzenia się, za niezwykle ważny obszar wsparcia trzeba uznać działania na rzecz wspierania aktywności fizycznej seniorów oraz organizacji zajęć sportowych i rekreacyjnych. W Niemczech często imprezy rekreacyjne mają charakter integracyjny. Przykładem takiego działania są organizowane w wielu miejscowościach tzw. zloty lub rajdy gwiaździste, które są tak planowane, by o tej samej porze na mecie zlotu spotykali się jego uczestnicy w różnym wieku. Zależnie od wieku i kondycji fizycznej uczestnicy pokonują różne odcinki trasy, ale wszyscy spotykają się na mecie, co pokazuje, że bez względu na wiek można pokonać różne trasy i przeszkody i przyczynia się do obalenia tyleż popularnego, co błędnego poglądu, iż starości nieuchronnie towarzyszyć musi słabość, niski poziom sprawności oraz wycofanie.
Innym ważnym wydarzeniem, ułatwiającym partycypację seniorów w życiu kulturalnym, są specjalnie dla nich organizowane koncerty. Najczęściej odbywają się one w okresie świąteczno-noworocznym lub u progu lata. Seniorzy bywają (nie jest to regułą, ale dobrą praktyką) zapraszani na te koncerty imiennie, a karty wstępu są bezpłatne lub nabywane za symboliczną opłatą. W początkowej części koncertu burmistrz lub inny wysoki rangą przedstawiciel władz miejskich informuje o najważniejszych osiągnięciach samorządu i planach oraz o działaniach na rzecz poprawy warunków bytu seniorów, a następnie odbywa się koncert. Na życzenie zaproszonych władze samorządowe organizują transport dla osób niepełnosprawnych, co przyczynia się do ograniczenia skali zagrożenia wykluczeniem społecznym na skutek niepełnosprawności lub niesamodzielności.
Kolejnym wartym uwagi elementem wsparcia dla osób starszych są świadczone dla nich usługi bytowe, związane najczęściej z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Usługi te – zależnie od stopnia skomplikowania i związanej z tym profesjonalizacji – są udzielane przez osoby zajmujące się nimi amatorsko lub przez pracowników firm usługowych. Usługi te związane są z reguły z odbiorem i dostarczeniem do domu wykonanej pracy – tak jest najczęściej na przykład w przypadku usług pralniczych czy reperacji sprzętu gospodarstwa domowego. Informacja o firmach udzielających usług dostępna jest zazwyczaj w biurach ds. seniorów i na ich stronach internetowych. W przypadku osób amatorsko udzielających usług ważną rolę odgrywa wolontariat, w tym ten angażujący do działań osoby starsze.
Placówki pobytu dziennego i czasowego oraz inne placówki udzielające wsparcia w środowisku miejsca zamieszkania
Zarówno placówki pobytu dziennego, jak i inne placówki udzielające wsparcia są w Niemczech bardzo rozpowszechnione. Ich ścisłe wydzielenie w opisie jest o tyle utrudnione, że celem poprzedniej części było wykazanie, jak ważna jest nie tylko sama integracja służb środowiskowych, ale i zgromadzenie w jednym miejscu kompletnej informacji na temat oferowanych usług. Dla seniorów i ich opiekunów ma to kapitalne znaczenie. Istotne jest również dla podmiotów polityki wobec osób starszych w skali lokalnej, ponieważ pozwala na uzyskanie obiektywnej wiedzy na temat oferty usług oraz jej wykorzystania. Umożliwia to identyfikację luk w ofercie usług oraz dotyczącej form spędzania czasu, jak również określenie na przyszłość kierunków rozwoju instytucji polityki wobec osób starszych.
Placówki pobytu dziennego (domy dziennego pobytu, DDP) są czynne na ogół we wszystkie dni powszednie przez okres od kilku do 10 godzin, co umożliwia opiekunom rodzinnym łączenie opieki z obowiązkami zawodowymi. Ponieważ w Niemczech znaczna część pracobiorców, zwłaszcza kobiet, jest zatrudniona w niepełnym wymiarze czasu, nawet kilkugodzinny pobyt osoby niesamodzielnej w placówce półinstytucjonalnej może stanowić rozwiązanie problemów dotyczących organizacji opieki. Wśród DDP wyróżnia się placówki dla osób z zaburzeniami funkcji poznawczych i dotkniętych demencją. Tego rodzaju domy nie tylko są wyposażone w dostosowane do specyfiki zaburzeń sprzęty i urządzenia, ale zatrudniają specjalnie przeszkolonych pracowników.
Dowóz osób korzystających z DDP jest na ogół finansowany przez jednostkę prowadzącą dom lub ze środków ubezpieczenia pielęgnacyjnego. Pierwszeństwo w korzystaniu z możliwości transportu mają osoby zamieszkujące samotnie i wymagające opieki podczas przejazdu.
Poza domami dziennego pobytu w każdym mieście działa sieć klubów i innych miejsc spotkań dla seniorów. Wśród tego rodzaju placówek są nie tylko miejsca zapewniające profesjonalną opiekę, ale i prowadzone w ramach wolontariatu, służące podtrzymywaniu lub rozwijaniu umiejętności, zainteresowań i hobby. Takie placówki odgrywają bardzo ważną rolę w integracji wewnątrzpokoleniowej osób starszych oraz podtrzymywaniu ich aktywności społecznej. Częstotliwość spotkań jest różna – od codziennej do 1-2 razy w miesiącu. Warto podkreślić, że kluby dla seniorów prowadzą wszystkie parafie Kościoła katolickiego i ewangelickiego.
Wsparcie finansowe
Poza świadczeniami z systemu ubezpieczenia rentowo-emerytalnego, który jest podstawą utrzymania osób w wieku emerytalnym, ludzie starsi mają prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej oraz do innych zasiłków – głównie z ubezpieczenia pielęgnacyjnego i rodzinnych.
Świadczenia z ustawowego systemu ubezpieczenia emerytalnego nie są wysokie w porównaniu z przeciętnym wynagrodzeniem. Ponadto obserwuje się znaczące różnice między wysokością świadczeń wypłacanych mężczyznom i kobietom (te pierwsze są istotnie wyższe) oraz między starymi a nowymi krajami związkowymi (świadczenia są wyższe w nowej części Niemiec, co wiąże się z wyższym dawniej współczynnikiem aktywności zawodowej w b. NRD). W przypadku różnic między wysokością świadczeń emerytalnych dla mężczyzn i kobiet należy pamiętać o tym, że w zachodniej części Niemiec kobiety znacznie częściej były zatrudnione na części etatu, co przynosi skutek w postaci niższego świadczenia. Różnice w wysokości emerytur na korzyść nowych landów można dodatkowo wyjaśnić tym, że w tej części kraju było mniej tzw. okresów nieskładkowych, ponieważ w okresie istnienia NRD nie występowało bezrobocie rejestrowane.
 
W przypadku niskich świadczeń emerytalnych i/lub wysokich niespodziewanych wydatków osobom starszym przysługuje świadczenie z pomocy społecznej (część pomocy określana jako pomoc w uzyskaniu środków na utrzymanie, Hilfe zum Lebensunterhalt). Wysokość świadczenia stanowi różnicę między określoną dla danego typu gospodarstwa domowego dochodu obliczanego dla jednostek ekwiwalentnych a faktycznie uzyskiwanym dochodem.
Świadczenia z tytułu ubezpieczenia pielęgnacyjnego mogą mieć formę rzeczową lub pieniężną. W tym drugim przypadku wysokość zasiłku jest uzależniona od stopnia niesamodzielności i wynosi od 123 euro do 738 euro (jest sześć stawek). Od niedawna czynnikiem dodatkowo różnicującym wysokość zasiłku jest występowanie demencji wymagającej intensywnej opieki nad osobą niesamodzielną.
Zakończenie
Jak wynika z powyższego przeglądu informacji, zakres wsparcia dla osób starszych w Niemczech – choć nie wolny od braków – charakteryzuje się dużą różnorodnością. Formy wsparcia adresowane są zarówno do osób niesamodzielnych, jak i aktywnych. Wsparcie obejmuje nie tylko aspekty materialne życia seniorów i rozwiązywanie codziennych problemów, ale również integrację społeczną. Działania na rzecz integracji dotyczą relacji międzypokoleniowych i wewnątrzpokoleniowych, co jest szczególnie ważne ze względu na postępujące zróżnicowanie populacji seniorów Ważną cechą systemu wsparcia w Niemczech jest jego wielowymiarowość. Jest ona możliwa dzięki temu, iż w system zaangażowane są różne podmioty: administracja samorządowa, organizacje pozarządowe, grupy samopomocy, organizacje religijne i związki wyznaniowe. Państwo federalne stwarza ramy prawne dla organizacji wsparcia, ale jego zapewnienie jest zadaniem administracji lokalnej.
 
Piotr Błędowski – profesor doktor habilitowany, pracownik Szkoły Głównej Handlowej, dyrektor Instytutu Gospodarstwa Społecznego SGH. Kierownik największego interdyscyplinarnego badania dotyczącego sytuacji ludzi starych w Polsce „PolSenior” i wykonawca licznych projektów badawczych, jak m.in.: 5 programów finansowanych przez Komisję Europejską, Narodowe Centrum Nauki i Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Autor książek: Podstawy gerontologii społecznej (wspólnie z B. Szatur-Jaworską i M. Dzięgielewską; Warszawa 2006); Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych (Warszawa 2002); Pomoc społeczna i opieka nad osobami starszymi w RFN (Katowice 1996). Redaktor i współredaktor wielu prac zbiorowych. Autor ekspertyz dla Sejmu RP, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz Rzecznika Praw Obywatelskich. Prezes (2005–2013) i obecnie wiceprezes Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego, członek Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Społecznej Polskiej Akademii Nauk.
 
[1]
[1]       Por. jedną z pierwszych pozycji poświęconych problematyce społecznych aspektów starzenia się i starości Sozialpolitik fur aeltere Menschen, red. M. Dieck, G. Naegele, Quelle & Meyer, Heidelberg 1978.
[2]
[2]        Ze względu na odmienną od obowiązującej w Polsce strukturę organizacji i finansowania opieki długoterminowej w Niemczech bezpośrednie porównania między oboma krajami są bardzo utrudnione. Można jednak przyjąć, że osoby objęte w Niemczech świadczeniami pielęgnacyjnymi to osoby, które w Polsce mogłyby korzystać ze świadczeń opiekuńczych, pomocy zakładowej oraz z udzielanych w ramach ochrony zdrowia świadczeń opieki długoterminowej.
[3]
[3]       Dane za: Bevölkerungsentwicklung 2013. Date, Fakten, Trends zum demografischen Wandel, Bundesinstitut für Bevölkerungsforschung, Wiesbaden 2013, s. 19.
[4]
[4]        Społeczne ubezpieczenie pielęgnacyjne ma charakter obowiązkowy, ale w przypadku osób osiągających dochody przekraczające określony przepisami poziom możliwa jest rezygnacja z powszechnego ubezpieczenia na rzecz ubezpieczenia prywatnego, w którym składki i przysługujące świadczenia określane są na drodze umowy z ubezpieczycielem.
[5]
[5]       Drugą, obok HBL, część pomocy społecznej w Niemczech, stanowią świadczenia pieniężne – pomoc na utrzymanie (Hilfe zum Lebensunterhalt; HLU).
[6]
[6]       Odpowiednik polskich wydziałów polityki społecznej.