Tekst: prof. Barbara Szatur-Jaworska
W tym tekście chciałabym przyjrzeć się rozwiązaniom instytucjonalnego wsparcia dla osób starszych świadczonych w środowisku domowym i poza domem. Zajmę się w nim formami wsparcia pozafinansowego, tzn. takimi, które finansowane ze środków publicznych, za pośrednictwem różnego rodzaju instytucji, trafiają do osób starszych w formie usług oferowanych przez różne instytucje. Pomijamy w tym miejscu liczne inicjatywy tzw. trzeciego sektora, które szeroko były omawiane we wcześniejszych numerach „Polityki Senioralnej”.
Prezentujemy skróconą wersję tekstu opublikowaną oryginalnie w publikacji System wsparcia osób starszych w środowisku zamieszkania – przegląd sytuacji, propozycja modelu. Praca zbiorowa pod redakcją prof. Barbary Szatur-Jaworskiej i prof. Piotra Błędowskiego ukazała się nakładem Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, dostępna jest w wersji drukowanej oraz elektronicznej na stronie www.rpo.gov.pl. Za zgodę na publikację dziękujemy redaktorom, wydawnictwu oraz rzecznikowi Praw Obywatelskich Panu Adamowi Bodnarowi.
Charakterystyka populacji osób starszych
Udział ludzi starych w populacji Polski, jak wskazują prognozy demograficzne, będzie w przyszłości rósł. W 2050 r. blisko 35% mieszkańców miast stanowić będą osoby w wieku 65 lat i więcej, zaś na wsiach ich udział będzie wynosił około 30%. Prognozuje się, że w latach 2013-2050 liczebność tej grupy wieku wzrośnie o 5,4 mln. W związku z tym, że do połowy XXI wieku w fazę starości będą wchodziły dwa wyże demograficzne, proces starzenia się ludności będzie ulegał dużemu przyspieszeniu szczególnie w dwóch okresach: do końca drugiej dekady XXI wieku (starzenie się wyżu z lat 50.) oraz między 2035 a 2050 rokiem (starzenie się wyżu z przełomu lat 70. i 80.), będącym ostatnim rokiem prognozy GUS.[1]
Proces starzenia się ludności przebiega i będzie przebiegał w różnym tempie w poszczególnych regionach kraju. W 2013 r. najniższy współczynnik starości demograficznej odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim, zaś najwyższy – w łódzkim. GUS prognozuje, że w 2050 r. najstarsze demograficznie będą dwa województwa – opolskie i świętokrzyskie gdzie liczba osób 60+ oscylować będzie wokół 40%, zaś najmłodszym demograficznie będzie województwo pomorskie.[2]
Ostatnia faza życia człowieka, jeśli przyjmiemy stałą granicę wieku, w jakim starość ma swój początek, wydłuża się. W Polsce w 1970 r. sześćdziesięcioletnia kobieta miała przed sobą nieco powyżej 19 lat życia, a mężczyzna niecałe 16 lat. W ciągu 42 lat dalsze oczekiwane trwanie życia kobiety w tym wieku wzrosło o blisko 4,5 roku, zaś w przypadku mężczyzny o blisko 3 lata.
System organizacyjny polityki społecznej – trzy sektory
Politykę społeczną definiuję dla potrzeb dalszej prezentacji, jako działalność państwa i innych podmiotów mającą na celu wspieranie obywateli w zaspokajaniu ich różnorodnych potrzeb, kształtowanie potrzeb i sposobów ich zaspokajania oraz kształtowanie stosunków społecznych. Polityka społeczna jest pojęciem szerszym niż polityka socjalna, która polega na zapewnieniu obywatelom gwarancji prawnych i finansowych w związku z wystąpieniem tzw. typowych ryzyk socjalnych. Zakres przedmiotowy jest znacznie bogatszy.
Podmioty polityki społecznej, czyli różnego typu instytucje społeczne (formalne i nieformalne) i grupy społeczne, które przyczyniają się do kształtowania i realizowania polityki społecznej, dzieli się na trzy sektory. Sektor pierwszy tworzą podmioty publiczne, programujące i realizujące politykę państwa, finansowane ze środków publicznych. Sektor drugi – to sektor rynkowy, który tworzą podmioty, funkcjonujące w różnej formie prawnej, działające na zasadach komercyjnych (dla zysku), uczestniczące w procesie zaspokajania potrzeb społeczeństwa, niekiedy uzyskujące środki publiczne. Trzeci sektor, nazywany też pozarządowym czy obywatelskim, tworzą bardzo zróżnicowane podmioty – funkcjonujące w różnych formach prawnych, realizujące zróżnicowane cele, obejmujące zasięgiem swojego działania obszary o bardzo różnej wielkości oraz zaspokajające potrzeby i interesy bardzo różnych zbiorowości. Tym, co łączy te podmioty jest działanie nienastawione na zysk, dobrowolność członkostwa oraz formalna niezależność od władzy publicznej.[3] W niniejszym tekście zajmujemy się inicjatywami sektora pierwszego, które czasem powierzane są również sektorowi drugiemu i trzeciemu.
Usługi świadczone w mieszkaniach
Osoby mieszkające w prywatnych mieszkaniach i mające trudności z samodzielnym zaspokajaniem potrzeb, mogą uzyskać – na mocy ustawy o pomocy społecznej – pomoc w formie usług opiekuńczych oraz specjalistycznych usług opiekuńczych. Usługi opiekuńcze obejmują: pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opiekę higieniczną, zarządzoną przez lekarza pielęgnację oraz, w miarę możliwości, zapewnienie kontaktu podopiecznego z otoczeniem. Specjalistyczne usługi opiekuńcze świadczone są osobom o szczególnych potrzebach zdrowotnych, w związku z ich stanem zdrowia i niepełnosprawnością.[4] Wyróżnia się następujące ich rodzaje: uczenie i rozwijanie umiejętności niezbędnych do samodzielnego życia (np. samoobsługa, organizowanie czasu wolnego, różne formy pomocy w funkcjonowaniu w rodzinie), pielęgnacja, stanowiąca wsparcie dla procesu leczenia, rehabilitacja, pomoc mieszkaniowa[5]. Usługi opiekuńcze są świadczone przez opiekunki zatrudniane przez podmiot realizujący to zadanie na terenie gminy. Osoby świadczące usługi opiekuńcze są w różnym trybie przygotowywane do wykonywania swojej pracy – począwszy od krótkich (kilkudniowych) szkoleń (jak w przypadku opiekunek domowych), aż po naukę w szkołach policealnych realizowaną zgodnie z podstawą programową określoną przez Ministra Edukacji Narodowej (dotyczy to takich zawodów, jak: opiekun osoby starszej i opiekunka środowiskowa). Bardziej rygorystycznie określa się wymagania w stosunku do osób wykonujących usługi specjalistyczne. Według rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej ten rodzaj usług może być świadczony przez osoby mające kwalifikacje do wykonywania następujących zawodów: pracownik socjalny, psycholog, pedagog, logopeda, terapeuta zajęciowy, pielęgniarka, asystent osoby niepełnosprawnej, opiekunka środowiskowa, fizjoterapeuta, specjalista w zakresie rehabilitacji medycznej. W szczególnych przypadkach usługi specjalistyczne mogą być wykonywane przez osoby przygotowujące się do któregoś z wymienionych wcześniej zawodów. Od osób wykonujących usługi specjalistyczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi wymagane jest dodatkowo doświadczenie zawodowe związane z instytucjami opieki psychiatrycznej. Usługi opiekuńcze wykonują zatem osoby o bardzo zróżnicowanym zakresie i poziomie kwalifikacji. Najczęściej nie są one pracownikami ośrodków pomocy społecznej, lecz zatrudniane są przez podmioty niepubliczne, z którymi gminy zawierają umowy o zlecenie wykonywania usług na podstawie art. 25 ustawy o pomocy społecznej (organizacje pozarządowe i kościelne) lub zakupują usługi u podmiotów gospodarczych na podstawie ustawy o zamówieniach publicznych. W 2013 r. ośrodki pomocy społecznej zatrudniały 5491 pracowników świadczących usługi opiekuńcze i 876 pracowników świadczących specjalistyczne usługi opiekuńcze.[6] Liczba opiekunek i opiekunów zatrudnianych przez podmioty niepubliczne nie jest znana. W związku z tym, że powierzając zadania instytucjom trzeciego sektora lub kupując usługi w organizacjach rynkowych, gminy kierują się głównie kryterium ceny, podmioty te zatrudniają zazwyczaj osoby o niskich kwalifikacjach, którym można zaproponować jak najniższe wynagrodzenie. Skutkuje to w wielu wypadkach niską jakością usług opiekuńczych świadczonych w domach podopiecznych.
Ustawodawca nie wskazuje, w jakim wieku mają być osoby, którym świadczy się usługi opiekuńcze. Kryterium ich przyznania jest niesamodzielność (potrzeba uzyskiwania pomocy innych osób) i brak możliwości uzyskania pomocy ze strony rodziny. Usługi opiekuńcze są świadczeniami niezależnymi od dochodu (od dochodu zależy wysokość ponoszonej przez podopiecznego odpłatności). Jak pokazują analizy GUS dla 2012 r., w grupie osób korzystających tylko z tych świadczeń przeważają osoby w starszym wieku. Są to przede wszystkim kobiety i mieszkańcy miast.[7]
W 2013 r. 84% osób, którym przyznano usługi opiekuńcze, korzystała z ich podstawowej formy. Ponadto na ten rodzaj świadczeń przeznaczono relatywnie najwięcej środków. Roczny koszt usług w przeliczeniu na jedną osobę, której przyznano świadczenie, wynosił: w przypadku usług opiekuńczych – 4312 zł, w przypadku specjalistycznych usług opiekuńczych (finansowanych przez gminę) – 3294 zł, zaś w przypadku świadczeń specjalistycznych dla osób z zaburzeniami psychicznymi (finansowanych z budżetu państwa) – 6468 zł. Dostępne statystyki nie pozwalają niestety na określenie, jak dużo było osób starszych wśród korzystających z usług opiekuńczych. Można natomiast stwierdzić, że 86 967 osób, które otrzymały takie usługi (bez specjalistycznych dla osób z zaburzeniami psychicznymi), należało do rodzin tworzonych przez 106 899 osób, a to oznacza, że przeciętna rodzina, w której świadczono usługi opiekuńcze, liczyła zaledwie 1,2 osoby. Wynika stąd, że usługobiorcami byli w znacznej części ludzie samotni.
Podmiotem odpowiedzialnym za organizację usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych jest gmina, która określa ich zakres, okres i miejsce świadczenia. Usługi opiekuńcze są zadaniem własnym gminy, a specjalistyczne usługi opiekuńcze – zadaniem zleconym. Świadczeniobiorcy mogą być całkowicie lub częściowo zwolnieni z opłat za otrzymywane usługi. Zasady odpłatności za usługi opiekuńcze ustala rada gminy (w drodze uchwały), zaś opłatę za usługi specjalistyczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi określa ośrodek pomocy społecznej.
Instytucje pobytu czasowego i dziennego
Dzienne domy pomocy
Osoby starsze o ograniczonej samodzielności mogą uzyskać pomoc w postaci usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych świadczonych w ośrodkach wsparcia. Jest to zadanie własne gminy z zakresu pomocy społecznej. Do ośrodków wsparcia – zgodnie z ustawą o pomocy społecznej – zalicza się kilka kategorii instytucji, które mają charakter miejsc dziennego pobytu, chociaż w ich strukturach mogą także istnieć miejsca pobytu całodobowego, ale tymczasowego (zazwyczaj ograniczonego do kilku miesięcy). Ośrodkami wsparcia w systemie pomocy społecznej, które przeznaczone są przede wszystkim dla osób starszych, są dzienne domy pomocy (DDP). Ich prowadzenie należy do zadań gminy. Zadanie to jest realizowane przez jednostki organizacyjne gminy lub powierzane podmiotom niepublicznym, takim jak organizacje pozarządowe, organizacje kościelne, spółdzielnie socjalne. W 2013 r. działało w całym kraju 226 dziennych domów pomocy (w tym 192 prowadzone przez samorząd gminny i 34 prowadzone przez inne podmioty), co oznacza, że jedna taka placówka przypadała na 11 gmin. Łączna liczba osób korzystających z DDP wynosiła 19 278, z czego 90% stanowiły osoby korzystające z placówek prowadzonych przez gminy. Dzienne domy pomocy zatrudniały w 2013 r. 1763 pracowników[8], a zatem na jedną osobę zatrudnioną w DDP (niezależnie od charakteru wykonywanej pracy) przypadało przeciętnie 11 podopiecznych.
Dla dziennych domów pomocy nie określono standardów wyposażenia pomieszczeń, zatrudnienia ani standardów świadczenia usług. Decyzje w sprawie kryteriów przyjęcia do DDP i zasad odpłatności za korzystanie z ich usług podejmują organy samorządu gminnego. Pobyt w DDP trwa 8 godzin – w dni powszednie. Zakres świadczonych usług jest bardzo zróżnicowany. Domy realizujące najuboższy program ograniczają się do zapewniania 2 posiłków dziennie, udostępniania prasy, oglądania telewizji i ewentualnie zajęć z zakresu terapii zajęciowej (szydełkowanie, rysowanie). Domy o rozbudowanym programie oferują: posiłki, dostęp do prasy i telewizji, dostęp do biblioteki, rehabilitację ruchową, odczyty, wspólne wyjścia na imprezy kulturalne, wycieczki, bogaty program terapii zajęciowej.
Wielofunkcyjne centra usług socjalnych
Na podstawie przepisów o pomocy społecznej działają w Polsce nieliczne wielofunkcyjne centra usług socjalnych dla osób starszych. Jak się wydaje, najstarszym z nich jest warszawskie Centrum Usług Socjalnych i Kształcenia Kadr Pomocy Społecznej „Ośrodek Nowolipie”. Placówka ta istnieje od 1992 r. jako „miejsce spotkań i pomocy dla osób starszych”, by z czasem stać się centrum kształcenia pracowników służb społecznych (głównie pomocy społecznej) i wolontariuszy. Oferta ośrodka obejmuje: usługi edukacyjno-kulturalne (m.in. organizację wystaw, odczytów, prowadzenie biblioteki), klubo-kawiarnię, terapię zajęciową, usługi rehabilitacyjne i pielęgniarskie, posiłki (na miejscu i dowożone do mieszkań), usługi wspierające (fryzjerskie, pralnicze, kąpielowe), poradnictwo prawne, koła zainteresowań. Ponadto na terenie ośrodka zlokalizowane są pokoje gościnne dla osób starszych[9]. Jest to zatem instytucja oferująca osobom starszym – mającym różne potrzeby i różne możliwości – wszechstronne wsparcie w środowisku zamieszkania pozwalające na ich względnie samodzielne funkcjonowanie.
Innym, także z terenu Warszawy, przykładem wielofunkcyjnego centrum socjalnego jest Śródmiejski Ośrodek Opiekuńczy Dzielnicy Śródmieście im. prof. Andrzeja Tymowskiego (rozpoczął działalność w 1993 r.). W jego strukturze znajdują się trzy dzienne domy pomocy oraz hostel z miejscami czasowego, całodobowego pobytu dla osób potrzebujących stałej opieki medycznej. Osoby starsze, uzyskujące wsparcie w formie dziennej, mogą korzystać z posiłków (osobom chorym, niewychodzącym z domu są one dowożone), biblioteki, porad lekarskich i zabiegów rehabilitacyjnych, usług pralniczych, fryzjerskich i krawieckich, zróżnicowanej terapii zajęciowej. Mają także możliwość udziału w odczytach i imprezach kulturalnych organizowanych w ośrodku i poza nim. Na terenie placówki działa chór złożony z osób starszych. Instytucja ta udziela zatem wsparcia i pomocy zarówno osobom o bardzo ograniczonej samodzielności, jak i osobom aktywnym, niewymagającym pomocy w wykonywaniu codziennych czynności[10].
Dzienne Domy i Kluby „WIGOR / Senior +”
W 2014 r. Minister Pracy i Polityki Społecznej ogłosił projekt rządowego programu „Senior-WIGOR” na lata 2015-2020, którego nazwę zmieniono w 2016 roku na „Senior +”. Program przewiduje możliwość tworzenia przez jednostki samorządu terytorialnego dwóch typów placówek typu dziennego dla osób starszych: Dziennego Domu lub Klubu. Instytucje te mają różnić się zakresem oferowanych usług. Wyboru formy placówki ma dokonywać samorząd terytorialny zainteresowany udziałem w programie, zależnie od lokalnych potrzeb. Diagnoza tych potrzeb i wynikające z niej zadania powinny być uwzględnione w lokalnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych (opracowywanych na podstawie ustawy o pomocy społecznej). Wsparcie z budżetu państwa w ramach programu ma trafić w szczególności do „jednostek samorządu, charakteryzujących się niskimi dochodami i/lub wysokim odsetkiem seniorów w populacji ogółem oraz brakiem infrastruktury pomocy społecznej służącej do realizacji usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób starszych poza miejscem ich zamieszkania. Domy „Senior-WIGOR” nie cieszyły się dużym zainteresowaniem samorządu i w 2016 roku zdecydowano o dokonaniu korekty programu nazywanego obecnie „Senior +”.
Instytucje stałego pobytu dla osób starszych
Domy pomocy społecznej
Domy pomocy społecznej (DPS), zależnie od tego, dla kogo są przeznaczone, dzielą się na 7 podstawowych typów:[11] dla osób w podeszłym wieku; dla osób przewlekle somatycznie chorych; dla osób przewlekle psychicznie chorych; dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie; dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie; dla osób niepełnosprawnych fizycznie; dla osób uzależnionych od alkoholu[12].
Ponadto możliwe jest prowadzenie w jednym budynku łącznie domów pomocy społecznej dla: osób w podeszłym wieku i osób przewlekle somatycznie chorych; osób przewlekle somatycznie chorych oraz osób niepełnosprawnych fizycznie; osób w podeszłym wieku oraz osób niepełnosprawnych fizycznie; dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie oraz dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie.
Domy pomocy społecznej mogą prowadzić – po uzyskaniu zezwolenia wojewody – jednostki samorządu terytorialnego, Kościoły i związki wyznaniowe, fundacje i stowarzyszenia, inne osoby prawne oraz osoby fizyczne. Działalność gospodarcza w zakresie prowadzenia placówki zapewniającej całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku także wymaga zgody wojewody.
W 2013 r. funkcjonowało w Polsce 806 domów pomocy społecznej. 97% spośród nich miało zasięg ponadgminny. Trzy na cztery DPS prowadzone były przez samorząd terytorialny – głównie powiatowy. W DPS mieszkało 77 279 osób, z czego 25% stanowiły osoby w wieku 61-74 lata, a 30% osoby mające powyżej 74 lat (tab. 19). W 2013 r. w DPS zatrudnionych były 51 674 osoby (MPiPS-03 za 2013), a zatem przeciętnie na jednego pracownika (niezależnie od charakteru wykonywanej pracy) przypadało 1,5 mieszkańca. Dodać należy, że w 2013 r. w 291 placówkach całodobowej opieki (prowadzonych w ramach działalności statutowej lub gospodarczej) przebywało 6903 mieszkańców, z tego połowa w placówkach dla osób w podeszłym wieku. Nie dysponujemy natomiast danymi na temat struktury wieku mieszkańców tych placówek.
Rok wcześniej – w 2012 r. – w DPS blisko mieszkały 42 tys. osób w wieku 61 i więcej, co stanowiło 0,6% populacji w tym wieku. Natomiast w przypadku grupy wieku 75 lat i więcej mieszkańcy DPS stanowili 0,9% populacji w tym wieku.[13] Nawet jeśli podane tutaj liczby uzupełnimy o osoby mieszkające w placówkach całodobowej opieki (należących do systemu pomocy społecznej) innych niż DPS, z danych tych wynika, że znaczenie stacjonarnych form zbiorowego zamieszkiwania jest znikome dla ludzi starych w Polsce.
Rodzinne domy pomocy
Rodzinne domy pomocy (RDP) są stosunkowo nową i zarazem słabo rozwiniętą formą stacjonarnej instytucji dla osób starszych. W ustawie o pomocy społecznej (art. 52) określa się je jako „formę usług opiekuńczych i bytowych świadczonych całodobowo”. W placówce może przebywać od trzech do ośmiu osób. Rodzinny dom pomocy może prowadzić – na podstawie umowy zawartej z wójtem – osoba fizyczna lub organizacja pożytku publicznego. Podopieczni RDP korzystają z usług bytowych i opiekuńczych, które są realizowane przez osoby prowadzące dom (w przypadku osób fizycznych) lub kierujące domem (w przypadku organizacji pożytku publicznego). Osoby te mogą korzystać z pomocy innych osób. Rodzinne domy pomocy dzieli się na dwa typy: dla osób wymagających wsparcia z powodu wieku (dom dla osób starszych) i dla osób wymagających wsparcia z powodu niepełnosprawności[14]. Tego podziału nie uwzględniają jednak dostępne statystyki. W 2012 r. istniały w Polsce 23 rodzinne domy pomocy, a mieszkało w nich 188 osób.[15] W 2013 r. wzrosła liczba RDP – było ich 29, z czego 14 prowadzonych przez gminy i 15 prowadzonych przez inne podmioty. Spadła natomiast, do 168 osób, liczba mieszkańców RDP (MPiPS-03 za 2013 r.). Dane te dobitnie pokazują, że ten typ instytucji pomocowych pełni w systemie marginalną rolę.
Instytucje opieki długoterminowej w systemie ochrony zdrowia
Jak już wspominano wcześniej, w Polsce zakłady stacjonarne, w których przebywają osoby starsze, działają nie tylko jako instytucje pomocy społecznej, ale także występują w systemie ochrony zdrowia. Te placówki to: zakłady opiekuńczo-lecznicze i zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze. W obu przypadkach placówki te mogą mieć profil ogólny lub psychiatryczny. Udzielają one stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych innych niż szpitalne. Świadczenia te polegają na pielęgnacji i rehabilitacji pacjentów niewymagających hospitalizacji, zapewnieniu im leków i wyrobów medycznych, miejsca pobytu i wyżywienia. Usługi powinny także obejmować edukację zdrowotną pacjentów i ich rodzin oraz przygotowanie pacjentów do samoopieki i samopielęgnacji w warunkach domowych[16]. Pacjenci ponoszą koszty wyżywienia i zakwaterowania w zakładach opiekuńczych. Miesięczna opłata wynosi – zgodnie z ustawą[17] – 250% minimalnej emerytury, jednak nie może być wyższa niż 70% miesięcznego dochodu pacjenta. Świadczenia gwarantowane (finansowane ze środków publicznych) w zakładach opiekuńczych udzielane są osobom, które w skali Barthel uzyskały 40 i mniej punktów[18].
W 2012 r. istniało 516 zakładów opieki długoterminowej. 90% spośród nich stanowiły zakłady opiekuńczo-lecznicze i leczniczo pielęgnacyjne o profilu ogólnym. W 2012 r. dysponowały one 80% łóżek opieki długoterminowej. Główny Urząd Statystyczny podaje łączną liczbę pacjentów zakładów opieki długoterminowej i hospicjów, która wyniosła 76,6 tys. Ponad 60% spośród nich stanowiły osoby w wieku 65 lat i więcej, z tego połowa miała 80 lat i więcej.[19] Z danych Ministerstwa Zdrowia wynika, że w 2013 r. zakłady opiekuńczo-lecznicze (ZOL) przyjęły w opiece stacjonarnej 43675 pacjentów, zaś zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze (ZPO) – 14776 pacjentów. Ponadto ZOL psychiatryczne miały 31 pacjentów opieki dziennej, zaś ZPO – 277 pacjentów opieki domowej i 81 pacjentów opieki dziennej.[20] Zestawienie tych liczb wyraźnie wskazuje na marginalną rolę dziennych i domowych form opieki długoterminowej realizowanej prze zakłady opiekuńcze podległe Ministrowi Zdrowia.
Mieszkania chronione i wspomagane
Mieszkanie chronione zaliczane jest do niepieniężnych usług pomocy społecznej.[21] Osoby w nim przebywające otrzymują ze strony specjalistów pomoc pozwalającą im na podtrzymanie samodzielności lub przygotowanie do samodzielnego życia. Mieszkanie chronione może być prowadzone przez każdą jednostkę organizacyjną pomocy społecznej lub organizację pożytku publicznego, choć ustawa o pomocy społecznej zalicza „prowadzenie i zapewnienie miejsc w mieszkaniach chronionych” do obowiązkowych zadań własnych gminy[22]. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej[23], pobyt w mieszkaniu tego typu może być przyznany osobie, która ze względu na trudną sytuację życiową, wiek, niepełnosprawność lub chorobę potrzebuje wsparcia w funkcjonowaniu w codziennym życiu, ale nie wymaga usług całodobowej opieki w zakresie świadczonym przez jednostkę. Jako osoby, którym w szczególności przysługuje ta forma opieki, ustawodawca wymienia: osoby z zaburzeniami psychicznymi, osoby opuszczające pieczę zastępczą, młodzieżowe ośrodki wychowawcze lub zakłady dla nieletnich oraz cudzoziemców (mających status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą). Nie ma zatem w tej grupie osób starszych, choć w definicji mieszkania chronionego wymienia się wiek jako przesłankę uzyskania tej formy pomocy. Także w rozporządzeniu[24] do ustawy o pomocy społecznej wskazuje się na osoby starsze, ustalając możliwość przebywania w mieszkaniu chronionym przez czas nieokreślony między innymi dla osób niezdolnych do pracy z tytułu wieku.
Wsparcie w mieszkaniach chronionych obejmuje: pracę socjalną, poradnictwo specjalistyczne, naukę lub utrzymanie posiadanego poziomu sprawności w zakresie samoobsługi, samodzielności, rozwijania kontaktów społecznych, pełnienia ról społecznych. Mieszkańcy, w miarę swoich potrzeb, powinni uzyskiwać także pomoc w wykonywaniu codziennych czynności, podtrzymywaniu kontaktów z innymi osobami, zagospodarowaniu czasu wolnego. Powinni uzyskać także pomoc w uzyskaniu mieszkania. Specjalistami pracującymi z użytkownikami mieszkań chronionych są (zależnie od potrzeb): pracownicy socjalni, psychologowie, terapeuci, opiekunowie, asystenci osoby niepełnosprawnej. „Wyposażenie pomieszczeń i pokoi mieszkalnych w mieszkaniu chronionym uwzględnia podstawowe potrzeby i możliwości osób skierowanych, przy czym jedno mieszkanie chronione przeznaczone jest dla nie mniej niż
3 osób, a minimalna powierzchnia użytkowa dla jednej osoby nie może być mniejsza niż 12 m². […] Mieszkanie chronione, oprócz pomieszczeń mieszkalnych, ma kuchnię lub wnękę kuchenną, łazienkę, ustęp wydzielony lub miskę ustępową w łazience oraz przestrzeń komunikacji wewnętrznej.”[25] Zatem minimalny standard mieszkania chronionego jest relatywnie skromny i nie zawiera wymogu osobnego pokoju dla każdego mieszkańca.
Mieszkania chronione dla osób starszych istnieją w niewielu miejscach w kraju. Przykładem tego typu rozwiązania jest mieszkanie chronione w Szczecinie. Powstało ono w 2014 r. dzięki współpracy trzech instytucji – Zarządu Budynków i Lokali Komunalnych, Szczecińskiego Stowarzyszenia Budownictwa Społecznego oraz Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie (MOPR). Dysponentem mieszkania jest MOPR, a jest ono zlokalizowane w budynku szczecińskiego TBS. Przeznaczone jest dla sześciu osób (w wieku powyżej 67 lat), które wymagają całodobowej opieki. Jest to 4-pokojowe mieszkanie o powierzchni 110 m², z dwoma łazienkami oraz kuchnią. Lokal znajduje się na parterze budynku, nie ma barier architektonicznych i jest przystosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych. Jest to w mieście mieszkanie „pilotażowe”, a władze Szczecina deklarują – o ile inicjatywa ta przyniesie oczekiwane rezultaty – powstawanie kolejnych mieszkań chronionych dla seniorów. Osoby starsze korzystające z tego mieszkania muszą być osobami samotnymi lub pozbawionymi wsparcia rodziny. Muszą posiadać tytuł prawny do lokalu komunalnego będącego w zasobach gminy-miasta Szczecin, który zwolnią w całości po 30 dniach od dnia otrzymania decyzji przyznającej prawo pobytu w mieszkaniu i przekażą do dyspozycji gminy-miasta Szczecin i jednocześnie nie mogą posiadać tytułu prawnego do żadnego innego lokalu mieszkalnego. Osoby umieszczane w tym mieszkaniu chronionym muszą być ponadto emerytami lub rencistami (z dochodem netto nie niższym niż 900 zł) i nie mogą mieć zaległości z tytułu jakichkolwiek opłat związanych z utrzymaniem dotychczasowego mieszkania[26]. Miasto Szczecin proponuje zatem mieszkania chronione osobom starszym o wysokim stopniu niesamodzielności, niezależnym materialnie i będącym najemcami lokali komunalnych. Nie jest to więc propozycja dla każdej niesamodzielnej osoby starszej.
Mieszkania wspomagane, podobnie jak mieszkania chronione, mają na celu zapewnienie funkcjonowania w otwartym środowisku osobom o ograniczonej samodzielności oraz młodym dorosłym, którzy usamodzielniają się po opuszczeniu instytucjonalnej opieki zastępczej. Przewiduje się otoczenie mieszkańców tego typu mieszkań opieką specjalistów. Mieszkania wspomagane nie są formą pomocy społecznej, lecz formą specjalistycznego mieszkalnictwa, które finansowane jest zarówno ze środków własnych mieszkańców, jak i ze środków publicznych. Pojęcie mieszkalnictwa wspomaganego zostało upowszechnione przez działaczy Koła Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym w Stargardzie Szczecińskim. W 1998 r. organizacja ta, wspólnie ze stargardzkim Towarzystwem Budownictwa Społecznego, wybudowała pierwsze mieszkania wspomagane dla grupy osób niepełnosprawnych intelektualnie. W kolejnych latach z inicjatywy władz Stargardu Szczecińskiego, TBS i organizacji pozarządowych program mieszkalnictwa wspomaganego rozszerzono między innymi o wybudowanie mieszkań dla seniorów (projekt „Nie-sami”) – z systemem przywołania, pomocą świadczoną przez wolontariuszy oraz wspólną przestrzenią w budynkach, pozwalającą na organizowanie przedsięwzięć integrujących mieszkańców domu[27]. Są to samodzielne mieszkania na wynajem, przeznaczone dla jednej lub dwóch osób, a architektura budynków dostosowana jest do potrzeb osób niepełnosprawnych.
Podsumowanie
W Polsce występuje wiele form społecznego wsparcia osób starszych w ich miejscu zamieszkania. Niektóre z nich istnieją od kilku dziesięcioleci, inne powstały niedawno.
Różnorodność praktykowanych form wsparcia jest zatem znaczna, ale niezadowalająca jest skala realizacji tych działań. Najlepsza sytuacja pod względem „nasycenia” środowiska lokalnego instytucjami środowiskowego wsparcia osób starszych jest w dużych miastach. Są one demograficznie stare, a zatem potrzeby starszych mieszkańców występują tam w dużym natężeniu. Jednocześnie samorządy dużych miast dysponują rozwiniętą infrastrukturą społeczną i relatywnie dużymi środkami finansowymi. W miastach średniej wielkości sytuacja jest bardzo zróżnicowana, gdyż są wśród nich ośrodki realizujące bardzo pożyteczne inicjatywy na rzecz seniorów, ale są i takie, w których oferta wsparcia ogranicza się do świadczenia usług opiekuńczych. Jak się wydaje, najtrudniejsza jest sytuacja na wsi, gdzie najtrudniej o dobrze zorganizowane i trafnie adresowane wsparcie ludzi starych w ich środowisku zamieszkania. Z reguły mogą oni liczyć tylko na rodzinę i na Kościół.
Generalnie skala środowiskowego wsparcia nie jest zadowalająca. Zdecydowana większość osób starszych pozostaje poza jego oddziaływaniem. Niezadowalający jest stan infrastruktury społecznej wykorzystywanej do świadczenia usług wsparcia i organizowania aktywności osób starszych. Brakuje kadr wyspecjalizowanych w pracy z osobami starszymi o różnym stopniu samodzielności, różnym potencjale kulturowym i kapitale społecznym.
Barbara Szatur-Jaworska – doktor habilitowana, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, zatrudniona w Instytucie Polityki Społecznej UW. Uczestniczka licznych projektów badawczych dotyczących problemów bezrobocia, funkcjonowania instytucji pomocy społecznej, diagnozy sytuacji osób starszych (projekt „PolSenior”) i polityki wobec starzenia się ludności. Autorka licznych książek o problematyce polityki senioralnej, m.in. Ludzie starzy i starość w polityce społecznej (Warszawa 2000); Polska polityka społeczna wobec starzenia się ludności w latach 1971-2013 (Warszawa 2016). Autorka licznych artykułów w pismach specjalistycznych i pracach zbiorowych. Autorka ekspertyz dla Rzecznika Praw Obywatelskich, rządu polskiego, UNDP i organizacji pozarządowych. Członek Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Społecznej Polskiej Akademii Nauk.
[1]
[1] Prognoza ludności na lata 2014-2050, GUS, Warszawa 2014, s. 132.
[2]
[2] Prognoza ludności na lata 2014-2050, GUS, Warszawa 2014, tabl. 24.
[3]
[3] Brak nastawienia na zysk nie oznacza, iż podmioty trzeciego sektora nie prowadzą działalności zarobkowej, zaś formalna niezależność od władz publicznych nie oznacza braku zależności od środków publicznych, które dla wielu organizacji stanowią główne źródło finansowania.
[4]
[4] Art. 50 ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2014 r., (Dz.U. nr 64, poz. 593 z późn. zm.)
[5]
[5] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 września 2005 r. w sprawie specjalistycznych usług opiekuńczych, (Dz.U. nr 189, poz. 1598).
[6]
[6] Sprawozdanie roczne MPiPS-03 za 2013 r. (korekta z dnia 24.09.2014).
[7]
[7] Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2012 roku, GUS, Warszawa 2013, s. 59.
[8]
[8] Sprawozdanie MPiPS-03 za 2013 r.
[9]
[9] Ibidem.
[10]
[10] http://www.srodmiescie.it.pl/cms/prt/view/soo-dni-otw.html [dostęp:13.11.2014 r.].
[11]
[11] Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r., Dz.U. 2004, nr 64, poz. 593 z późn. zm.
[12]
[12] Ten typ DPS wprowadzono nowelizacją ustawy o pomocy społecznej z dnia 22 lutego 2013 r.
[13]
[13] Obliczenia własne na podstawie sprawozdania MPiPS-05 za rok 2012 i „Rocznika Demograficznego GUS”.
[14]
[14] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 31 maja 2012 r. w sprawie rodzinnych domów pomocy, Dz.U. 2012, nr 0, poz. 719.
[15]
[15] Pomoc społeczna i opieka nad dziećmi i rodziną w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 (op. cit., s. 189).
[16]
[16] Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, Dz.U. 2011, nr 112, poz. 654 z późn. zm.
[17]
[17] Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, Dz.U. 2004, nr 210, poz.2135 z późn. zm.
[18]
[18] Karta oceny świadczeniobiorcy stanowi załącznik do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 listopada 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej, Dz.U. 2013, nr 0, poz. 1480, 2013.12.24.
[19]
[19] Zdrowie i ochrona zdrowia…, op. cit., 2013, s. 81-83).
[20]
[20] Biuletyn Statystyczny…, op. cit., s. 97).
[21]
[21] Ustawa o pomocy społecznej…, op.cit., art.36.
[22]
[22] Art. 17.
[23]
[23] Art. 53.
[24]
[24] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 marca 2012 r. w sprawie mieszkań chronionych, Dz.U. 2012.
[25]
[25] Ibidem.
[26]
[26] http://mopr.szczecin.pl/aktualnosci/258/Otwarcie_Mieszkania_Chronionego_Dla_Osob_Starszych.html [dostęp: 11.01.2015 r.].
[27]
[27] http://nonstoptbs.pl/20120829161/aktualnosci/wzorzec-stargardzki-i-co-dalej/ [dostęp: 2.12.2014 r.] oraz obserwacje własne w toku wizyty studialnej w Stargardzie Szczecińskim w 2013 roku.