Autor: Rafał Bakalarczyk

Szwecja a to kraj w światowej czołówce jeśli chodzi o jakość życia seniorów. Wiele obecnych tam rozwiązań na rzecz osób starszych i starzejącego społeczeństwa może stanowić inspirację dla polityki senioralnej tak na poziomie krajowym jak i lokalnym. Dysproporcja ekonomiczna między Szwecją a Polską jest ogromna, ale trzeba pamiętać, że skandynawski kraj nie zawsze był bogatym państwem opiekuńczym. Swoje bogactwo i politykę wsparcia obywateli sam sobie stworzył mądrymi decyzjami podejmowany w myśl doktryny socjaldemokratycznej.

Uwarunkowania

Społeczeństwo szwedzkie jak wszystkie rozwinięte podlega procesowi starzenia się społeczeństwa. Tu proces ten zaszedł szczególnie daleko czego wyrazem jest choćby jeden z najwyższych w Europie osób sędziwych, powyżej 80 lat, co przekłada się na wyzwania nie tylko dla rynku pracy i systemu emerytalnego, ale także do innych obszarów wsparcia i opieki. Szwecja charakteryzuje się: wysoką długością życia w zdrowiu zarówno kobiet i mężczyzn; dość korzystnym współczynnikiem dzietności przy dodatnim saldzie migracji częściowo łagodzących tempo starzenia się społeczeństwa i jego społeczne skutki; względnie wysokim wskaźnikiem aktywności zawodowej we wczesnej starości zmniejszającym ryzyko deprywacji w późniejszej starości; kompleksowym i skutecznym zabezpieczeniem społecznym seniorów przed ubóstwem.

Szwedzka opiekuńczość

Owe uwarunkowania to rezultat przeszłych obecnych i wyborów społeczno-politycznych na poziomie systemowym ( składających się na tzw. model szwedzkiego państwa dobrobytu) wykraczających poza politykę senioralną sensu stricte. Oto cechy owego podejścia – które jak widać – przekładają się na ramy życia także osób w starszym wieku.

Bardzo wysoki udział państwa w zapewnianiu dobrobytu osobom starszym

Państwo jest w pierwszej kolejności odpowiedzialne za zabezpieczenie osoby starszej; od strony finansowej system jest niemal całkowicie publiczny, zaś udział środków prywatnych nie przekracza kilku procent łącznych nakładów. Łącznie szacuje się, że wszystkie wydatki na działania opiekuńcze wobec seniorów, nie wliczając w to wydatków na zabezpieczenie emerytalne, to ponad 3% PKB, co jest jednym z najwyższych wskaźników na świecie. W Polsce wysokość wskaźnika wydatków publicznych na ten cel szacuje się na około 0,5% PKB.

Zaopatrzeniowy charakter zabezpieczenia.

Świadczenia na rzecz seniorów pokrywa się głównie z podatków, zwłaszcza tych ściąganych na poziomie lokalnym. Uprawnieni do wsparcia są potencjalnie wszyscy obywatele w danym wieku lub o danym stanie sprawności, a nie tylko ci którzy osiągają odpowiednio niski dochód lub nabyli uprawnienia w wyniku wcześniejszego opłacania składek na ubezpieczenie społeczne.

„Uniwersalne” publiczne usługi opiekuńcze.

Obejmują i integrują różne grupy społeczne, w zależności od diagnozy potrzeb a nie testu dochodów, choć sytuacja finansowa bywa brana pod uwagę przy określaniu kwoty odpłatności. Dąży się do tego by status mieszkańca nie wpływał na możliwości korzystania z finansowanych publicznie lokalnych usług

Współczesne tendencje

Powyższe ukształtowane w okresie powojennym i ugruntowane tak w prawie i instytucjach jak i w niepisanych normach społecznych podejście do opiekuńczości podlega jednak od przeszło dwóch dekad nowym trendom:
Częściowe urynkowienie – od początku lat 90. wprowadzono kontraktowanie usług publicznych z podmiotami prywatnymi. Choć państwo nadal pozostało głównym podmiotem odpowiedzialnym za finansowanie, organizowanie, regulowanie i monitowanie opieki, ale jeśli chodzi o to kto świadczy usługi, dopuszczono możliwość ich kontraktowania z prywatnymi usługodawcami. Z czasem wprowadzono także możliwość indywidualnego wyboru świadczeniodawcy po stronie odbiorcy usług, a także wprowadzono ulgi podatkowe dla osób które poza publicznym finansowaniem korzystają z prywatnych podmiotów. Część badaczy wskazuje, że mechanizm ten stworzył skutki uboczne w postaci tego, że osoby zamożniejsze częściej odchodzą od publicznej opieki w stronę oferty prywatnych podmiotów, zaś biedniejsze pozostają w systemie publicznym, co rodzi ryzyko segregacji i różnice w jakości świadczeń dla obywateli o różnym statusie.
Decentralizacja – na początku lat 90. miała miejsce reforma przekazująca odpowiedzialność za organizację wsparcia seniorów i dająca dużą dowolność w dysponowaniu środkami i osiąganiu ramowych celów. Obecnie wygląda to tak, że władze lokalne są odpowiedzialne za zapewnienie usług społecznych dla seniorów, władze regionalne za zapewnienie opieki zdrowotnej, zaś władza centralna tworzy generalne ramy, ogólne regulacje i horyzontalne cele, zaś decyzje o sposobie ich osiągnięcia deleguje na niższe szczeble administracji. Ponadto, z budżetu centralnego finansowane i przekazywane granty na określone działania – przykładowo przez ostatnie kilkanaście lat z budżetu do gmin szły środki na zorganizowanie wsparcia dla opiekunów osób niesamodzielnych.
Deinstytucjonalizacja – rosnąca przewaga domowych i środowiskowych form opieki względem tych instytucjonalnych. Przykładowo o ile w 1960 roku wśród osób powyżej 80 roku życia 10% otrzymywało formalną opiekę w domu, a 20% w placówkach, natomiast w 2010 roku z opieki domowej korzystało 23% najstarszych obywateli, a z instytucjonalnej 14%. Na przestrzeni ostatnich dekad nastąpiło wyraźne zmniejszenie podaży opieki w całodobowych placówkach. Deinstytucjonalizacja następuje również w sensie jakościowym, co może być zaletą dla korzystających z nich osób. Placówki te coraz mniej przypominają wielkie instytucje szpitalne, a coraz bardziej warunki domowe. Średnia liczba pensjonariuszy to około 10. Mieszkają oni zazwyczaj w 1 osobowych, niekiedy dwuosobowych, pokojach z dostępem do własnej łazienki.
Re-familizacja – od drugiej połowy lat 90 dostrzeżono rolę rodziny w zaspokajaniu potrzeb seniorów i rozwój polityki wsparcia na jej rzecz. Pierwsze regulacje w tym zakresie to końcówka lat 90. Kiedy zapisano, że samorząd powinien dostarczyć wsparcia opiekunom nieformalnym osób starszych. Po dziesięciu latach wzmocniono to zobowiązanie pisząc w ustawie o obowiązku wsparcia każdego opiekuna ze strony gminy. Wraz z tworzeniem regulacji, od połowy lat 90 kolejne rządy przeznaczały dotacje, z których mogły korzystać samorządy wprowadzające u siebie rozwiązania korzystne dla opiekunów osób starszych wymagających długoterminowej opieki.
W polityce szwedzkiej priorytetem jest zapewnienie godności, jakości opieki i autonomii osoby starszej oraz umożliwienie pozostawania jak najdłuższej w dotychczasowym środowisku życia, czemu służą rozmaite działania aktywizacyjne, prewencyjne, integracyjne i opiekuńcze. Działania odbywają się w warunkach domowych jak i w środowisku.

Jak wygląda opieka domowa?

W warunkach domowych świadczone są usługi opieki domowej i pielęgniarskiej opieki domowej. Opieka domowa obejmuje zarówno czynności związane z codzienną obsługą ( kąpanie, pomoc w utrzymaniu czystości, posiłki) jak i z prowadzeniem gospodarstwa domowego . Zakres i wymiar czasowy może się wahać od kilku godzin w tygodniu po kilku godzin dziennie i zależy od indywidualnego przypadku oraz diagnozy środowiskowej względem której można się odwoływać. Statystyczny odbiorca opieki domowej otrzymuje ją w wymiarze około 7 godzin na tydzień. Plan opieki ustala się wspólnie z jej odbiorą co ma służyć jego upodmiotowieniu. Oprócz tego od kilku lat w wielu gminach funkcjonuje system fixar – usług domowych o charakterze prewencyjnym, mającym na celu zapobieganie urazom i upadkom np. przy wkręcaniu żarówek czy wieszaniu firanek.
By je uzyskać nie ma żadnych dodatkowych kryteriów poza wiekiem i aktem zgłoszenia. Nie jest więc konieczna diagnoza środowiskowa ani test dochodów, dzięki czemu wsparcie może trafić szybko do osoby zgłaszającej potrzebę.
Ponadto to możliwe jest uzyskanie adaptacji pomieszczeń oraz zainstalowanie urządzeń do teloopieki czyli opieki sprawowanej zdalnie, z wykorzystaniem nowoczesnych technologii teleinformatycznych. Warto nadmienić, że dostosowanie pomieszczeń do potrzeb osoby niepełnosprawnych odbywa się w systemie grantowym na zasadach pełnej refundacji ze środków publicznych.
Do wielu osób starszych dowożone są posiłki. Zadanie to realizują gminy zazwyczaj za pośrednictwem własnych pracowników służb społecznych, choć niekiedy także zadania te są zlecane ( przy zachowaniu publicznego finansowania) podmiotom prywatnym i wolontariuszom.

W środowisku lokalnym

Obok dostarczania posiłku w miejscu zamieszkania praktykowane jest dostarczanie posiłków w specjalnych centrach w społeczności lokalnej. W niektórych z nich seniorzy nie tylko otrzymują wsparcie, ale uczestniczą we wspólnym przygotowaniu posiłków. Sprzyja to integracji.
Ważnym elementem wsparcia umożliwiającym mobilność w obrębie lokalnej społeczności ( a także poza nią) jest specjalny transport, o które mogą się ubiegać osoby z funkcjonalnymi ograniczeniami.
W Szwecji funkcjonują także centra dzienne dla osób starszych. Pełnią one różnorodne funkcje. Z jednej strony jest to aktywizacja ruchowa kulturowa i społeczna oraz integracja osób starszych, z drugiej profilaktyka i rehabilitacja zdrowotna. Centra tego typu pełnią też funkcje wytchnieniowe opiekuna osoby starszej i/lub niesamodzielnej, gdyż podczas pobytu w centrum podopiecznego opiekun może odpocząć czy załatwić inne sprawy.
Funkcje wytchnieniowe pełnią także ośrodki pobytu czasowego, w których także odbywa się rehabilitacja, zwłaszcza po okresie hospitalizacji kiedy starsza osoba nie jest jeszcze w stanie wrócić do swojego własnego gospodarstwa domowego. Do ośrodków pobytu czasowego też trafiają nieraz osoby przed otrzymaniem miejsca w domu seniora. Oprócz tego od jakiegoś czasu rozwija się i promuje budownictwo z mieszkaniami chronionymi (secure housing)- kompleksy mieszkalne z mieszkankami dla niesamodzielnych seniorów, ze wspólną przestrzenią integracyjną i całodobowym dostępem do służb socjalnych i pielęgniarskich.

Wparcie rodziny i opiekunów osób starszych

Ważnym dopełnieniem szwedzkiego systemu wsparcia seniorów są różne społeczne i publiczne działania na rzecz opiekunów osób starszych i niesamodzielnych. Mają one służyć zarówno wielowymiarowemu wsparciu osób, które decydują się na sprawowanie opieki ( często kosztem innych ról, np. pracy zawodowej) jak i zmotywowania rodziny osoby starszej do włączenia się zaspokajania potrzeb osoby starszej. Prawo krajowe nie określa formy w jakiej ma być świadczona pomoc, ale zdecydowana większość realizuje ją w większym lub mniejszym wymiarze. Wśród najbardziej powszechnych instrumentów mieszczą się: opieka wytchnieniowa w domach krótkiego pobytu, w centrach dziennych, w miejscu zamieszkania. Również bardzo popularne jest doradztwo i tworzenie grup wsparcia dla opiekunów nieformalnych. W części gmin zapewnia się także szkolenie, centra dla opiekunów nieformalnych, centra wolontariatu i inne aktywności na rzecz dobrostanu opiekuna. Niestety w Polsce nie działa którekolwiek z powyższych rozwiązań.

Wnioski dla Polski

Jak widać z artykułu Szwecja dostarcza wielu inspiracji zarówno dla polityki krajowej jak i lokalnej. Wsparcie seniorów obejmuje działania adekwatne do różnych potrzeb, preferencji i sytuacji życiowych w starszym wieku. Łączy działania o charakterze aktywizacyjno-integracyjnym jak i zdrowotno-opiekuńczo-pomocowym. Wart uwagi jest nie tylko szeroki katalog form wsparcia, ale zasady ich otrzymania i finansowania, które sprawiają, że osoba starsza w takiej czy innej potrzebie nie zostanie bez wsparcia i będzie mogła uczestniczyć na miarę swej funkcjonalnej sprawności w życiu społecznym.