Zasady pracy socjalnej z osobami starszymi w teorii i praktyce

Rosnąca świadomość dynamiki i nieuchronności procesu starzenia się społeczeństw stała się główną przyczyną rozwoju działań w obszarze polityki senioralnej. Jest ona kierowana do licznych grup adresatów, nie ogranicza się do samych seniorów. Ważna jest bowiem współpraca z całym społeczeństwem, bez pomijania dzieci i młodzieży, gdyż kluczowego znaczenia nabiera sam proces przygotowania do starości. Wynikają stąd wysokie i zróżnicowane wymagania, szczególnie wobec profesjonalistów biorących udział w społecznym kreowaniu przestrzeni życiowej osób starszych dzisiaj, a także w przyszłości.

Tekst: Ewa Leśniak-Berek, Uniwersytet Śląski

Problemy, z którymi mierzą się polscy seniorzy, czynią z nich grupę marginalizowaną w poszczególnych sferach społecznego funkcjonowania. Temu procesowi sprzyjają m.in. ograniczone zasoby materialne, zanikająca funkcja opiekuńcza rodziny, narastające poczucie osamotnienia, niższa kondycja psychofizyczna organizmu. Nie ulega wątpliwości, że rzeczywistość demograficzna stawia przed pracownikami socjalnymi jedno z najbardziej rozbudowanych i długofalowych zadań, wymagających rozeznania w problematyce starości oraz dobrego gerontologicznego przygotowania. Priorytetowa wydaje się być efektywna współpraca z osobami starszymi, obejmująca szereg zasad określających profesjonalne działania w obszarze senioralnej pracy socjalnej.

U podstaw próby usystematyzowania reguł, jakimi powinien kierować się pracownik socjalny w relacji z osobami starszymi, leżą przede wszystkim główne zasady pracy socjalnej1. Stanowią one niezbędne minimum działania każdego profesjonalisty, niezależnie od rodzaju problemów, z jakimi się on spotyka, czy wieku osób, którym udziela wsparcia. Każda z zasad implikuje dodatkowo szereg aspektów określających specyfikę działań na rzecz seniorów.

Jedną z ważnych zasad – mimo że trudną do zrealizowania, gdyż wymagającą od pracownika socjalnego dużej samoświadomości, dojrzałości zawodowej i dystansu do własnych przekonań – jest akceptacja (zasada wrażliwości na różnicę). Obejmuje ona rozumienie, autentyczne zainteresowanie, uważne słuchanie, adekwatne reagowanie i respektowanie punktu widzenia drugiej osoby. Pracownik socjalny powinien wykazać się zrozumieniem dla odmiennych generacyjnie poglądów oraz dla potrzeb i trudności seniorów, które z punktu widzenia osób będących we wcześniejszych etapach życia mogą wydawać się błahe. Przyjęcie punktu widzenia osoby wspieranej m.in. przybliża do osiągnięcia celu, jakim jest poprawa sytuacji życiowej podopiecznego. Co więcej, stanowi podstawę budowania relacji wzajemnego zaufania. Zadaniem pracownika socjalnego jest zrozumienie przyczyn (np. obojętności wobec krzywdy, zaniedbań czy bezkrytycznego akceptowania niewłaściwych zachowań) i wspólne poszukiwanie wyjścia z trudnej sytuacji, w jakiej znalazł się potrzebujący. Niezmiernie ważne jest również angażowanie potencjału podopiecznego. Sprzyja ono budowaniu wiary w siebie seniora.

Należy też wspomnieć o zasadzie prowadzenia działań na rzecz osoby starszej z poszanowaniem jego godności i zachowaniem jego prawa do samostanowienia2 (autonomii, nienaruszania wolności). U jej podstaw leży uznanie prawa seniora do podejmowania decyzji i wyborów we własnej sprawie, włączając w to prawo do popełniania błędów i odpowiedzialności za swoje życie. Zadaniem pracownika socjalnego jest takie prowadzenie relacji, aby umożliwiać wybór i podejmowanie decyzji zgodnie z potrzebami, poglądami i możliwościami osób w wieku późnej dorosłości. Istotne jest także aktywizowanie seniorów, zachęcanie ich do współpracy. Respektowanie tej zasady może być ograniczone w przypadku zaburzeń psychicznych. Cierpiący na choroby i zmiany o charakterze demencyjnym prawdopodobnie będą wymagali wsparcia. Zaznaczyć trzeba, że nie zwalnia to pracownika socjalnego ze starań, aby pozostawiać seniorowi możliwość wyboru rozwiązania danego problemu – w miarę jego możliwości percepcyjnych.

Kolejną z zasad jest uwzględnianie i rozwijanie podmiotowości seniorów. Koresponduje ona z regułą indywidualizacji definiującą działanie każdego profesjonalisty, którego aktywność obejmuje pracę z człowiekiem. Należy „człowieka starszego postrzegać jako podmiot, a nie przedmiot oddziaływań”3. Jej respektowanie chroni przed etykietowaniem, opieraniem swoich działań na stereotypach i schematycznym utożsamianiem poszczególnych osób z problemami, tym samym pozbawiając ich osobowości. Ważne jest zachowanie integralności i tożsamości, w tym szacunek dla wyjątkowości, specyfiki i niepowtarzalności seniora. Starzenie się nie jest procesem homogenicznym – zależy ono od licznych czynników i jest bardzo zróżnicowane. Mimo że większość osób starszych doświadcza podobnych wyzwań – pogorszenia stanu zdrowia, utraty bliskich, obniżenia dotychczasowego statusu społecznego, zmniejszenia aktywności społecznej, świadomości bliskiej perspektywy śmierci – każda z nich radzi sobie z nimi inaczej, w zależności od doświadczeń, dostępnych zasobów, sytuacji zdrowotnej, przyjętej postawy i rodzaju wsparcia, jakie uzyskuje ze strony innych. W zasadzie tej mieści się również szacunek dla odmienności przekonań, uznanie dla indywidualnej filozofii życiowej, zrozumienie potrzeb rozwojowych i celów osób w wieku senioralnym.

Pochodną zasad akceptacji i poszanowania godności jest zasada neutralności, która oznacza powstrzymywanie się od oceny wyborów, decyzji i sposobu funkcjonowania danej osoby. Jest wskazana i pożądana na każdym etapie współpracy, począwszy od procesu nawiązywania relacji oraz budowania zaufania. Jak zaznacza Kazimiera Wódz: „zasada ta nie oznacza braku krytycyzmu wobec klienta, lecz tylko przesunięcie akcentów z oceny jego postępowania na poszukiwanie przyczyn jego trudności i alternatywnych rozwiązań”4. Trzeba pamiętać, że osoby starsze mają prawo do wycofania się, odpoczynku, bierności i braku zaangażowania, a zasada neutralności oznacza powstrzymanie się od oceny takiej postawy. Należy unikać wartościowania w kontaktach z seniorem, który w wewnętrznej ocenie pracownika socjalnego nie radzi sobie z przystosowywaniem się do starości. Wyrażenie tej opinii może pogłębić frustrację, a także spowodować zamknięcie na propozycję zmian i działań. Pracownik socjalny powinien wykazać się wysokim stopniem ostrożności, nadając swoim propozycjom subtelny, nienatarczywy charakter.

Z taką postawą ściśle powiązana jest zasada obiektywizmu, która oznacza umiejętność obserwowania i analizowania sytuacji bez uwzględniania osobistych preferencji. Jest ona jedną z najtrudniejszych w realizacji zasad, gdyż wymaga od pracownika socjalnego odcięcia się od własnych doświadczeń, zakresu wiedzy, przekonań, poglądów i wartości. Jest doskonalona w sposób ciągły w procesie nabywania doświadczenia zawodowego. Obiektywizm w badaniu sytuacji osób starszych pozwala na ogląd pozbawiony stereotypowego podejścia do starości, na walkę z uprzedzeniami (m.in. gerontofobią, ageizmem) i wzmacnianie procesu włączania seniorów do grupy społecznej.

Bogactwo doświadczeń osób starszych jest zarazem źródłem ich szerokich możliwości – pracownik socjalny powinien na nich oprzeć program współpracy, kierując się zasadą uwzględniania w działaniach dotychczasowych doświadczeń osoby starszej. Jak zauważa S. Leitner: „To, jak będzie przebiegała i wyglądała starość, w dużej mierze zależy od indywidualnych życiorysów oraz wynikających z nich kompetencji i zasobów”5. Wyrażana przez seniorów potrzeba dzielenia się swoim doświadczeniem powinna być traktowana poważnie. Ponadto proces dzielenia się wiedzą i umiejętnościami to działanie edukacyjne i rozwijające, ale bywa także terapeutyczne, gdyż przynosi seniorom satysfakcję. Osoby starsze zaspokajają w ten sposób jedną ze swych podstawowych potrzeb – bycia potrzebnym drugiemu, grupie czy środowisku.

Z powyższego wynika zasada zróżnicowania oddziaływań wobec ludzi w wieku senioralnym. Należy mieć na uwadze, że wiek późnej dorosłości jest okresem, w którym występują fazy (wczesna starość, starość pośrednia i długowieczność) charakteryzujące się odmiennym tempem zmian czy zróżnicowanymi możliwościami seniorów. Na każdym z tych etapów inne będą potrzeby osób starszych oraz oczekiwania co do wsparcia. Im niższy będzie poziom samodzielności w codziennym funkcjonowaniu seniora, tym wyższa będzie potrzeba włączenia działań o charakterze opiekuńczym w miejsce działań np. aktywizujących, kompensujących, pomocowych, terapeutycznych czy rehabilitacyjnych. Na obiektywny charakter zmian psychofizycznych nakładają się ponadto – sygnalizowane wcześniej – indywidualne potrzeby i zasoby seniorów, w tym typ osobowości, otwartość na zmiany czy poziom motywacji do działania. W codziennym funkcjonowaniu osób starszych bardzo ważne są także relacje z najbliższym otoczeniem. Samotność lub niesprzyjające stosunki społeczne (np. przemoc, zaniedbanie, konflikty, brak niezbędnej opieki) powinny budzić działania włączające, mediacyjne lub ochronne. Niezbędne jest zatem przeprowadzenie dokładnej diagnozy potrzeb i potencjału seniora oraz jego otoczenia. Rzetelne rozpoznanie, uwzględniające specyficzne warunki społeczno-kulturowe, stanowi punkt wyjścia do stworzenia programów wspomagających osoby starsze w sferze biologicznej, psychicznej i społecznej. Konieczne jest więc respektowanie zasady oparcia działań na dokładnej diagnozie indywidualnych potrzeb i problemów osoby w wieku senioralnym (w tym szczegółowego rozpoznania sytuacji środowiskowej).

Wśród zasad współpracy z osobami starszymi ważne jest także zapobieganie odrzucaniu społecznemu seniorów. Jak zaznaczają Marcjanna Nóżka i Marta Smagacz-Poziemska, działania w ramach srebrnej pracy socjalnej „powinny uwzględniać indywidualne i społeczne zróżnicowanie wynikające z wieku, ale nie mogą być dyskryminujące ze względu na wiek. To nie sam wiek, ale potrzeby […] powinny być głównym wyznacznikiem sposobu i zakresu udzielanego wsparcia. Bardzo ważne jest kierowanie się zasadą normalizacji i egalitaryzacji”6. Należy przez to rozumieć dążenie do optymalizacji warunków funkcjonowania osób starszych oraz działania mające na celu równy udział osób starszych w przestrzeni społecznego funkcjonowania.

Wspomniany szacunek dla podmiotowości osób starszych wiąże się z kolejną z zasad, tzw. zasadą uczestnictwa, czyli partnerstwem i współdziałaniem. Angażowanie osób starszych w działania na rzecz różnych zmian zaspakaja ich potrzebę bycia przydatnym, decydowania i wpływania na własną sytuację. Jak zauważa Anna Leszczyńska-Rejchert: „człowiek powinien być jak najdłużej kreatorem własnego życia oraz być odpowiedzialny za jego kształt, bądź przynajmniej czuć się współodpowiedzialny za zaspokajanie własnych potrzeb”7. Realizacji tego przekonania sprzyja zasada niedyrektywnego wspierania rozwoju człowieka starszego, która wynika z przekonania, że faza późnej dorosłości jest kolejnym z etapów rozwoju człowieka. Senior nadal ma możliwość osiągnięcia samodzielnie określonych celów: „Prawo do rozwoju osobowości przysługuje każdemu, niezależnie od wieku, jako jedno z praw podstawowych. Chodzi tu o trwały, przebiegający przez całe życie proces, którego ze względu na stałe zmiany zachodzące w społeczeństwach oraz subiektywne okoliczności nie możemy nigdy określić mianem zakończonego”8 – podkreśla Sigrid Leitner. Czynnikiem niezbędnym do realizacji tego założenia jest jednak aktywność seniora.

Rola pracownika socjalnego ogranicza się do towarzyszenia – w roli animatora, doradcy, organizatora, rzecznika – człowiekowi starszemu i wspierania jego dążeń. Z kolei ingerować pracownik powinien jedynie w razie konieczności.

W relacji partnerstwa niezmiernie ważną rolę pełni zasada autentyczności w wyrażaniu uczuć. Opiera się ona na przekonaniu, że tłumienie emocji nie sprzyja budowaniu prawidłowych relacji interpersonalnych. Pracownik socjalny musi kontrolować swobodę ekspresji u wspieranych osób, aby emocje pomagały zrozumieć istotę trudności i ułatwiały znalezienie rozwiązania. Seniorom, którym trudno jest zaakceptować zmiany wynikające z późnego okresu życia, ponadto negatywnie oceniają swoją przeszłość i pesymistycznie patrzą w przyszłość, nie radzą sobie z sytuacją straty i perspektywą śmierci, często towarzyszą różne emocje. Wyrażanie ich stanowi dla nich ważny etap w dążeniu do zmiany – opis sytuacji wraz z towarzyszącymi jej emocjami prowadzi do głębszego rozpoznania i zrozumienia problemu. Ułatwia też pracownikowi socjalnemu spojrzenie na dane zagadnienie z punktu widzenia osoby starszej. Nie chodzi o zinternalizowanie emocji klienta, a o doprowadzenie do swego rodzaju katharsis, co umożliwiłoby osobie starszej zdystansowanie się do jej problemów, a także akceptację własnego życia.

Zasada stosowania działań wspierających osobę starszą wynika z leżącego u podstaw pracy socjalnej przekonania, że nikogo nie należy wyręczać w dążeniu do zaspakajania potrzeb. Konsekwencje wynikające z ich niezaspokojenia pobudzają do działania i sprzyja generowaniu zasobów własnych, a wyręczanie może doprowadzić do redukcji aktywności, braku poczucia odpowiedzialności za siebie, obniżenia sił witalnych, a w konsekwencji – skrócenia życia. Zadaniem pracownika socjalnego jest motywowanie do aktywności, wspieranie indywidualnych pomysłów, usuwanie przeszkód, których seniorzy nie są w stanie sami pokonać, a także stwarzanie warunków do zachowania odpowiedzialności osoby starszej za własne życie. Senior powinien starać się samodzielnie rozwiązywać swoje problemy, podejmować życiowe wyzwania oraz stawiać sobie cele rozwojowe.

Funkcję ochronną relacji między pracownikiem socjalnym a osobą wspieraną pełni zasada kontrolowania zaangażowania emocjonalnego. Trzeba pamiętać, że empatia jest niezwykle ważna, gdyż umożliwia wzmocnienie seniora, „aby dążył do osiągania celów z poczuciem kompetencji, efektywności i odpowiedzialności”9. Niewłaściwe jest jednak przekraczanie granicy profesjonalnej partnerskiej relacji i nadmierne spoufalanie się z osobą wspieraną, utożsamianie się z nią czy też wyrażanie litości odnośnie do jej trudnej sytuacji. Taka postawa, jak wskazuje Dobroniega Trawkowska, może stawiać pracownika socjalnego w dwuznacznej i niekorzystnej pozycji. Osoby starsze często budzą instynkt opiekuńczy lub sprawiają, że przenosimy na nie uczucia kierowane do osób nam bliskich, które są w wieku senioralnym – jak nasi dziadkowie czy rodzice. Profesjonalista musi być świadomy tych procesów i starać się je kontrolować. Jednocześnie musi dbać, aby nie stać się obojętnym, chłodnym emocjonalnie, zdystansowanym do osób starszych i ich problemów. Może to doprowadzić nie tylko do pogorszenia czy zaniechania współpracy z seniorem, ale przede wszystkim spowodować u niego obniżenie poczucia własnej wartości i wiary w poprawę sytuacji.

Najbliższym dostępnym zasobem dla osoby starszej, a zarazem niezbędnym dla niej do podjęcia jakichkolwiek działań, jest ona sama. Pracownik socjalny nie może zatem zapominać o zasadzie koncentracji na możliwościach rozwojowych seniora, szczególnie w sferze duchowej czy społecznej, ale również psychofizycznej. Powinien te możliwości dostrzegać, uwalniać, wzmacniać i podtrzymywać. Gdy własny potencjał i możliwości seniora nie są wystarczające, główną pomoc stanowią przede wszystkim nieformalni opiekunowie. Ich znaczenie w systemie wsparcia jest niewystarczająco akcentowane i honorowane, na co zwraca uwagę Mariola Racław, określając ich „niewidocznymi podmiotami”. Badaczka podkreśla frustrację seniorów oraz wysokość ponoszonych kosztów (psychologicznych i materialnych) wynikających z osamotnienia i niedostatków systemu. Wskazuje na niedostrzegany trud opiekunów wynikający z konieczności reorganizacji ich życia codziennego i dokonania przewartościowania własnych potrzeb, dlatego w aktywności zawodowej pracownika socjalnego niezbędną powinna stać się zasada wspierania nieprofesjonalnych opiekunów osoby starszej. Jej celem jest zapobieganie wyczerpaniu i skrajnej redukcji potrzeb bliskich seniora wymagającego całodobowej opieki. Pracownik socjalny powinien zorganizować wsparcie dla rodziny – poza pomocą materialną (finansową, rzeczową) niezbędne są także usługi z zakresu poradnictwa, terapii lub czasowej opieki nad seniorem, np. na czas urlopu czy wyjazdu opiekunów. Tego rodzaju wsparcie ma ogromne znaczenie dla opiekunów, może także ich powstrzymać przed przeniesieniem seniora do placówki stacjonarnej, ew. opóźnić tę decyzję.

Coraz wyższa świadomość znaczenia środowiska w rozwoju jednostki sprawia, że działania na rzecz seniorów rozszerzono poza ich mieszkanie czy dom. W pierwszej kolejności wymienić należy zasadę budowania zintegrowanego systemu pomocy społecznej dla osób starszych, którego ideą jest utrzymanie tych osób jak najdłużej w środowisku lokalnym (community care). Oznacza to wsparcie w ich dotychczasowym środowisku zamieszkania, co stanowi alternatywę w stosunku do nadmiernej instytucjonalizacji pomocy – zbyt kosztownej i jednocześnie pogłębiającej poczucie izolacji społecznej ludzi starszych w społeczeństwie.

Zintegrowanemu systemowi pomocy przyświeca zasada kształtowania korzystnej sieci wsparcia społecznego wokół seniora. Zachęca się środowisko społeczne osoby starszej – rodzinę, sąsiadów, przyjaciół i znajomych – do współdziałania, a tym samym redukuje poczucie osamotnienia i izolacji społecznej seniora. Osiągnięte efekty będą miały znaczenie nie tylko dla samego seniora, ale dla wszystkich, którzy włączyli się w proces wsparcia. Za sukces pracownika socjalnego można będzie uznać sytuację, w której środowisko to – zgodnie z zasadą wzmocnienia – własnymi siłami stworzy warunki pobudzające seniorów do rozwoju. Na wykorzystanie i pomnażanie sił seniora oraz jego otoczenia zwraca uwagę S. Leitner: „Indywidualne koncepcje życia w podeszłym wieku związane są nie tylko z własną biografią, lecz również z socjalnym, kulturowym i społecznym otoczeniem”. Realizacja tej zasady sprzyja integracji społecznej i umocnieniu posiadanego kapitału społecznego. Nie rezygnuje się jednocześnie ze współpracy z instytucjami, gdyż zasada ścisłej współpracy z instytucjami i podmiotami działającymi na rzecz najstarszej grupy wiekowej dopełnia system wsparcia seniorów.

Omawiając najważniejsze zasady pracy z seniorami, trzeba pamiętać, że działanie w środowisku seniora – a tym bardziej włączanie do współpracy jak najszerszego otoczenia osoby starszej – narusza jednocześnie zasadę poufności (zawierzenia). Poszanowanie prawa do prywatności i zachowanie informacji dotyczących seniora, lub od niego pozyskanych, wymaga jednak redefinicji w odniesieniu do działań środowiskowych. Jednak angażowanie otoczenia seniora do pomocy wymaga choć częściowego zapoznania ich z sytuacją osoby starszej. Zasada ta budzi ponadto wątpliwości w sytuacji naruszenia prawa, zagrożenia czyjegoś zdrowia lub życia, kolejne dylematy rodzą się, gdy problem seniora lub nawiązana z nim relacja wymagają superwizji lub współpracy z innym specjalistą. Nie sposób pominąć ponadto specyfiki warunków pracy, które raczej nie sprzyjają pracownikom socjalnym w przestrzeganiu tej zasady w pełni. Nie kwestionuje to jednak jej istotności i wysokiego znaczenia dla osób starszych, dla których zaufanie stanowi dużą wartość.

W zasadzie poufności zawarta jest także zasada prawdomówności, która jest oparta na prawie seniora do pełnej, prawdziwej informacji na temat jego sytuacji, przysługujących mu prawach, możliwych rozwiązaniach i formach wsparcia. Powinna ona być jednak wzajemna, co oznacza zobowiązanie osoby starszej do udzielania prawdziwych informacji, stanowiących podstawę współpracy.

Należy także wskazać zasadę zachowania optymizmu w relacjach z człowiekiem starszym, wytworzenia dobrego nastroju oraz prowadzenia działań w atmosferze serdeczności i życzliwości. Wszystkie z tych elementów wpływają na proces pomyślnego starzenia się, charakter relacji, ale także obniżają poziom stresu, wzmacniają potencjał rozwojowy i poczucie koherencji. Stanowią cenne źródło wsparcia, tworzą warunki sprzyjające akceptacji własnego życia, dalszemu rozwojowi oraz realizacji adekwatnych do wieku ról społecznych.

Obserwatorzy współczesnego sposobu myślenia o procesie starzenia się nie mają wątpliwości odnośnie do istoty zasady zmierzania do zwiększenia atrakcyjności ludzi starszych w sferze zawodowej, społecznej i kulturalnej. Jej przykładem będzie podejmowanie rzecznictwa interesów na rzecz seniorów i zróżnicowanych działań o charakterze reformatorskim, antydyskryminacyjnym i prewencyjnym. Mają one sprzyjać zmianie rzeczywistości społecznej, czyniąc ją bardziej przyjazną dla seniorów – między innymi poprzez kształtowanie ich pozytywnego wizerunku oraz społecznego sposobu myślenia o starości.

Zakończenie

Głównymi założeniami pracy socjalnej są wzmacnianie umiejętności społecznego funkcjonowania, pełnienia adekwatnych ról społecznych i dążenie do normalizacji stosunków społecznych opartych na równości bez względu na wiek. Ich realizacja nie byłaby w pełni możliwa bez pewnych zasad, które są kluczowe dla podejmowanych działań. Zaangażowanie w pracę socjalną na rzecz seniorów jest wyzwaniem nie mniej trudnym niż praca z innymi osobami potrzebujących wsparcia. Nie można zapominać, że pomoc drugiemu wymaga także pracy nad sobą, doskonalenia własnych umiejętności, pogłębiania wiedzy i rozwoju kompetencji, które w przypadku pracy z osobami starszymi koncentrują się (wbrew stereotypom) na rozwoju zasobów i potencjału seniorów.

Warsztat pracownika socjalnego, współpracującego z osobami w wieku senioralnym, powinien być wyposażony w szereg narzędzi i zasad uwzględniających sytuację oraz potrzeby osób starszych. Inaczej będą zhierarchizowane cele działań, różne też będzie tempo i kierunek zmian, ale ramy postępowania nie będą znacząco odmienne od pracy z osobami będącymi we wcześniejszych etapach cyklu życia.

Liczba wskazanych zasad może zaskakiwać, a z pewnością nie wymieniono ich wszystkich. Większość z nich koncentruje się na stwarzaniu sprzyjających warunków dla realizacji najważniejszego z celów senioralnej pracy socjalnej – pomocy w pełnym rozwoju i pomyślnym starzeniu się. Przedstawione reguły wymagają praktycznego rozwinięcia i indywidualnego wzbogacenia w bezpośredniej współpracy z seniorami i ich otoczeniem.