Starzenie się społeczeństwa i indywidualny wymiar starości decydują o rodzaju i zakresie działań w polityce społecznej. Populacja osób starszych jest niejednorodna. Różnicuje ją wiek, stan zdrowia, poziom zamożności, sytuacja rodzinna, wykształcenie, warunki życia, wiedza i doświadczenie, a także fizyczne i mentalne możliwości. Czynniki te należy uwzględniać w polityce senioralnej, jeśli chce się zapewnić odpowiednią jakość życia rosnącej populacji najstarszych mieszkańców.
Tekst: Maria Zrałek
Starzenie się społeczeństwa i wydłużenie średniego czasu trwania życia stanowią wyzwanie dla administracji samorządowej i rządowej. Władze publiczne muszą sprostać uzasadnionym oczekiwaniom starszych ludzi i wykorzystać ich potencjał. Administracja stoi przed ogromnymi wyzwaniami: zapewnieniem stabilności finansowej systemu zabezpieczenia na starość i bezpieczeństwa zdrowotnego. Ważne jest także tworzenie warunków umożliwiających osobom starszym uczestnictwo w życiu społecznym, utrzymanie ich autonomii i niezależności.
Starość – faza życia
Ustawa o samorządzie gminnym wpisuje zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty do zadań własnych gminy. Pomoc winna obejmować wszystkie grupy ludzi starszych – słabych ekonomicznie, zdrowotnie i społecznie. Tych, którzy przy niewielkiej pomocy mogliby aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym; i tych aktywnych, wymagających wsparcia.
Ustanowienie przez Unię Europejską roku 2012 Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej zwróciło uwagę na starość jako fazę życia, która stwarza nowe możliwości zaangażowania się w działania dla siebie i innych, a także na obszary wymagające zmian w polityce senioralnej.
Wspieranie i wzmacnianie potencjału osób starszych oraz aktywnego ich uczestnictwa w życiu społecznym to wykorzystanie ogromnego kapitału. Określenie „aktywność” nie powinno być rozumiane tylko jako możliwość przedłużenia pracy zawodowej lub udziału w życiu społecznym poprzez wolontariat. Ma ono szersze znaczenie. Aktywność osób starszych należy wspierać, umożliwiając im starzenie się w zdrowiu i przy zachowaniu samodzielności, prowadzeniu produktywnego życia w społeczeństwie i gospodarce. Oznacza to, że aktywność traktowana jest holistycznie, gdyż odnosi się do wszystkich zajęć, które kreują udział w społeczeństwie w sferze społecznej, politycznej, gospodarczej, kulturalnej, duchowej czy obywatelskiej, a także pozwalają na samorealizację.
Strategia polityki społecznej przy tworzeniu podstaw pełnego uczestnictwa osób starszych w życiu społecznym obejmuje działania w ramach wielu polityk szczegółowych i powinna dotyczyć wszystkich starszych z uwzględnieniem ich ograniczeń zdrowotnych, ekonomicznych, mentalnych i innych. Rolą podmiotów publicznych jest tworzenie warunków podnoszenia zaangażowania i uczestnictwa ludzi starszych w życiu społeczno – gospodarczym. W takim ujęciu aktywne starzenie się oznacza synergię działań idących „od góry” (upoważnienie) i „od dołu” (uczestnictwo).
Aktywność osób starszych w dużym stopniu zależy od stanu zdrowia. Subiektywne i obiektywne wskaźniki pokazują, że w Polsce nie jest on zadowalający starzenie się w zdrowiu powinno być jednym z kierunków polityki senioralnej. Wielka tu rola samorządów, ale dużo pracy mają one również na innych polach.
Udział w przemianach
Ludzie starsi poprzez wolontariat i udział w instytucjach demokratycznych stanowić mogą jeden z podstawowych czynników przemian rynkowych i społecznych. Wolontariat daje szansę wykorzystania umiejętności i doświadczeń, rozwinięcia zainteresowań, zdobycia doświadczenia w nowych dziedzinach, wpływu na zmiany społeczne i możliwość zaangażowania się.
Urzeczywistnienie wspólnych celów i dążność do dobra wspólnego realizowane we wspólnotach obywatelskich zgodnie z zasadą subsydiarności, gwarantuje jednostkom i społeczeństwom podmiotowość, nie eliminując przy tym wsparcia ze strony państwa.
Działalność woluntarystyczna i udział w instytucjach demokratycznych są wyznacznikiem aktywności obywatelskiej. Wolontariat to forma aktywności, w której należy szczególnie doceniać udział osób starszych i starać się o ich pozyskanie ze względu na wiedzę i umiejętności poparte doświadczeniem. Szczególną rolę może tu odegrać wolontariat kompetencji, czyli nieodpłatne dzielenie się wiedzą, doświadczeniem i umiejętnościami. Chodzi nie tylko o wolontariat pracowniczy, związany z umiejętnościami zawodowymi, lecz także o dzielenie się doświadczeniem z pełnienia funkcji publicznych czy realizacją własnych zainteresowań.
W praktyce osoby starsze częściej uczestniczą w wolontariacie nieformalnym w ich otoczeniu, czyli w pomocy sąsiedzkiej. Przeważają opieka i pomoc, często więc nie ma już motywacji do angażowania się w podobne działania formalne, tym bardziej poza własnym środowiskiem.
W Polsce notujemy niski poziom zaangażowania ludzi starszych w działalność wolontarystyczną w organizacjach pozarządowych czy instytucjach publicznych, a także feminizację aktywności osób starszych. Niewielki udział wolontariuszy wśród starszych pokazuje, że organizacje społeczne i władze lokalne nie potrafią wykorzystać ich potencjału.
Uczyć się przez całe życie
Sytuacja człowieka starego jest w coraz większym stopniu zależna od zdobytej kiedyś wiedzy, umiejętności stałego uczenia się i przystosowania do wyzwań cywilizacyjnych. Kto nie nadąża za zmianami, jest skazany na wykluczenie. Uczenie się po przejściu na emeryturę może być substytutem pracy zawodowej lub twórczym sposobem zagospodarowania czasu, szansą samorealizacji i podniesienia aktywności społecznej.
Uczenie się powinno stanowić integralną część nowego etapu życia. Ważnym celem uczenia się przez całe życie (Lifelong learning) jest rozwój społeczeństwa opartego na wiedzy i zwiększenie spójności społecznej. Ta koncepcja zakłada rozwój indywidualny i rozwój cech społecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach – w systemie formalnym: w szkołach, placówkach kształcenia zawodowego, uczelniach i placówkach kształcenia dorosłych, i w ramach kształcenia nieformalnego: w domu, pracy i w społeczności.
fot. Jerzy Bartkowski/Fotobank.PL/UMS
Ważne są działania edukacyjne, otwarcie ścieżek zwiększania wiedzy i kompetencji dorosłym osobom z defaworyzowanych grup społecznych, w szczególności ludziom starszym. Uczenie się nie obejmuje wybranej, elitarnej grupy społecznej, ale dotyczy wszystkich bez względu na wiek, pozycję społeczną czy cenzus majątkowy. Ważna jest także Life-wide learning – strategia nauczania pozwalająca na rozwój człowieka w jego rolach życiowych oraz naukę funkcjonowania w społeczeństwie.
Edukacja ludzi starszych przebiega głównie w formie pozaformalnej i nieformalnej. Jednym z istotnych ogniw procesu są zajęcia Uniwersytetu Trzeciego Wieku (UTW). Utarło się przekonanie, że jest to główna forma edukacji ludzi starych. Mimo wzrostu liczby UTW są one ciągle instytucjami elitarnymi, dostępnymi głównie w miastach. UTW są niemal niedostępne dla starszych mieszkańców wsi. Uczący się emeryt to ciągle nie jest zjawisko powszechne.
Poszukujący, mądry senior
Nowa rzeczywistość – informatyzacja – otwiera możliwości ogromnego dostępu do wiedzy i informacji. Problemem wielu osób starszych jest brak umiejętności korzystania z nowoczesnych technologii informatyczno- komunikacyjnych i dostępu do nich. Efektem jest cyberwykluczenie. To zjawisko niepokojące, ponieważ technologie mogą pomóc w rozwiązaniu wielu problemów ludzi starszych, stanowią ważne źródło informacji (np. e-administracja, teleopieka, e-bankowość czy dostęp do informacji konsumenckich), a także umożliwiają aktywność i integrację ze środowiskiem.
W kontekście idei uczenia się przez całe życie ten obszar wiedzy i umiejętności ludzi starszych powinien stać się istotnym polem działań edukacyjnych. Doskonałym miejscem nauki mogą być lokalne instytucje kulturalne, biblioteki, domy kultury, ośrodki pomocy społecznej.
Edukacja w starości podnosi jakość życia, daje szansę seniorom pozostania w zmieniającej się rzeczywistości na równych prawach z innymi generacjami. Jest szansą na wyemancypowanie się, zmianę w życiu; umożliwia nadrobienie zaległości edukacyjnych. Edukacja może stać się stylem życia – stale uczącego się, poszukującego, mądrego seniora.
Ważną wartością uczenia się jest przygotowanie osób starszych do działania na rzecz społeczności, podjęcia się nowych ról np. wolontariusza, lidera lokalnego, organizatora środowiska itp.; łączność z innymi generacjami.
Rolą samorządu jest więc tworzenie i wspieranie instytucji organizujących przedsięwzięcia edukacyjne, w których głównymi beneficjentami są osoby starsze. Oferta powinna preferować współpracę międzypokoleniową. Szczególne znaczenie mają programy wspierania działań aktywizujących edukacyjnie marginalizowanych seniorów – mieszkańców wsi, niepełnosprawnych i przewlekle chorych, osób w późnej starości.
Srebrna gospodarka
Szczególnym polem aktywności osób starszych może być rozwój tzw. srebrnej gospodarki (silver economy) uważanej za jedno z najważniejszych źródeł nowej fali wzrostu gospodarczego. Stwarza ona nowe możliwości świadczenia usług oraz dostarczania produktów, a przez to tworzenia miejsc pracy i podejmowania działań kształtujących struktury i poziom konsumpcji społecznej.
Aktywne starzenie się jest związane z uczestnictwem w rynku pracy, trzeba zatem dać starszym możliwość utrzymania aktywności zawodowej. Powinna ona wynikać z akceptacji, a nie być przymusową koniecznością. Koncepcja „srebrnej gospodarki” umożliwia realizację potrzeb i aspiracji starzejącej się populacji, w tym dalszego uczestnictwa w życiu społecznym np. edukację trzeciego wieku czy usługi sektora rozrywkowego.
W „srebrnej gospodarce” wykorzystuje się wiedzę i doświadczenie zawodowe ludzi starszych, a także ich skłonność do dzielenia się osiągnięciami z innymi.
Samorząd terytorialny w związku ze starzeniem się społeczeństwa winien w zgodzie z koncepcją „srebrnej gospodarki” tworzyć instytucjonalne i infrastrukturalne warunki rozwoju sprzyjające wydłużaniu pracy starszej generacji – poradnictwo zawodowe, szkolenia rozwijające kompetencje zawodowe i osobowościowe, zwiększenie efektywności usług pośrednictwa pracy, promowanie działalności gospodarczej w sektorze opieki nad osobami starszymi, w tym rozwój podmiotów ekonomii społecznej.
Likwidacja barier
Poziom i skala aktywności osób starszych zależą od wielu czynników. Bariery architektoniczne i urbanistyczne, niedostosowany transport, zagrożenie bezpieczeństwa ograniczają aktywność. Problem dotyczy głównie miast, w których bariery ograniczające poruszanie się uniemożliwiają aktywne spędzanie czasu i integrację.
Koncepcja Miast Przyjaznych Starzeniu stanowi skuteczną strategię, uwzględnia bowiem wszystkie aspekty warunków i jakości życia. Zgodnie z nią wszystkie publiczne i komercyjne usługi powinny być dostępne i przystosowane do różnych poziomów sprawności osób starszych, ich zainteresowań i możliwości finansowych.
Rolą samorządów jest koordynowanie zmian w celu stworzenie lokalnych przestrzeni autentycznie przyjaznych osobom starszym. Rozwiązania dla nich przyjazne są korzystne również dla innych grup wiekowych, które przecież też się zestarzeją.
Prof. Monika Zrałek jest dziekanem Wydziału Nauk Humanistycznych Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu.