Wydłużenie się średniej ludzkiego życia spowodowało wzrost liczby osób dotkniętych zaburzeniami funkcji poznawczych, szczególnie zespołami otępiennymi. To zupełnie nowa kategoria problemu, która w tej skali dotychczas nie była znana.
Tekst: dr n. med. Lidia Huber
Na całym świecie organizowane są konferencje medyczne poświęcone postępom medycyny na temat chorób (zespołów) otępiennych, aby móc zanalizować przyczyny ich występowania i zapobiegać ich skutkom. Choroba Alzheimera jest najczęstszą postacią otępienia – stanowi ponad 60% wszystkich przypadków. Chory przestaje interesować się otoczeniem, traci pamięć, poczucie czasu i miejsca. Innymi charakterystycznymi objawami są także zaburzenia zachowania i utrata zdolności prawidłowego funkcjonowania w codziennym życiu. Choroba ta może trwać od 2 do 12 lat, składa się z kolejnych etapów wymagających najpierw okresowej, potem stałej, a następnie ciągłej opieki i pielęgnacji, czyli całodobowej obecności opiekuna. Schorzenie to stanowi prawdziwe wyzwanie dla opiekunów takich osób. Mimo że wiedza na temat czynników1 sprzyjających wystąpieniu tej choroby jest wciąż niewystarczająca, bezsporny pozostaje wiek – ryzyko jej wystąpienia rośnie wraz z nieuchronnym procesem starzenia się organizmu. Z danych organizacji Alzheimer’s Disease International wynika, że obecnie na chorobę tę cierpi 36 mln osób na całym świecie (w Polsce ponad 200 tys. osób). Szacuje się, że w związku ze starzeniem się populacji, liczba ta wzrośnie w 2030 r. do 66 mln, a w 2050 r. do 115 mln.
W krajach Unii Europejskiej opieka – zarówno instytucjonalna, jak i domowa – nad osobami z różnymi postaciami demencji ma podobny charakter i jest realizowana w różnego rodzaju placówkach całodobowych i w miejscach pobytu dziennego. W większości przypadków – w domu chorego. W niektórych państwach terapeutyczne postępowanie farmakologiczne zostało uzupełnione o wykorzystanie wiedzy na temat zmian w charakterze procesów poznawczych w późniejszych okresach życia człowieka, a szczególnie próbach ich rehabilitacji w zakresie stopniowej utraty pamięci. Reminiscencja, która bazuje na pamięci autobiograficznej, polega na odwoływaniu się do przeżyć i doświadczeń z przeszłości chorego, a także wspominaniu najważniejszych doświadczeń osobistych. Wykorzystuje się wtedy różnego rodzaju bodźce, m.in. fotografie, pamiętniki, autobiografie, stare przedmioty itp. Metoda ta może być stosowana zarówno wobec pacjentów czy podopiecznych instytucji pomocy społecznej, jak i osób zdrowych – dla podniesienia ich jakości życia w sytuacjach przejściowych lub trwałych zaburzeniach pamięci. Wykorzystywać ją mogą przede wszystkim opiekunowie domowi i rodzinni osób z otępieniem, aby podtrzymać kontakt z chorym jak najdłużej. (Inne osoby wdrażające tego typu rozwiązanie) Prowadzić ją mogą także lekarze, pielęgniarki, psychologowie, pedagodzy, asystenci osób niepełnosprawnych, pracownicy socjalni. Warto też dodać, że metoda ta może przybierać różne formy, w zależności od stanu osoby chorej i warunków, w jakich ona funkcjonuje – np. muzykoterapii czy choreoterapii.
W ciągu ostatnich ponad dziesięciu lat (a nawet nieco dłużej) miałam okazję przyglądać się różnym działaniom wspierającym opiekę nad seniorami z zaburzeniami poznawczymi w kilku krajach Unii Europejskiej, także z wykorzystaniem tej metody. Konferencje, spotkania, warsztaty i szkolenia prowadzone były w państwowych instytucjach opieki dla seniorów, we współpracy z jednostkami akademickimi, szpitalami, ośrodkami pomocy społecznej, placówkami dziennego pobytu, klubami seniora, jednostkami lokalnymi i samorządowymi, fundacjami i stowarzyszeniami, grupami wolontariuszy i organizowanymi lokalnymi sieciami wsparcia.
Ostatnie dwa projekty, Remembering Together Reminiscence Training for Family Carers of People with Dementia (2010-2012) i Remembering Yesterday Caring Today Training (2012-2014), finansowane w ramach programu Grundtvig, pozwoliły na porównanie umiejętności wykorzystania już posiadanych zasobów w zakresie opieki nad seniorami z potencjalnymi szansami na wypracowywanie nowych rozwiązań w aktualnej rzeczywistości społecznej i demograficznej.
Krajem, który upowszechnił reminiscencję w Europie, jest Wielka Brytania – w 1993 roku powstała tam European Reminiscence Network, aby promować zastosowanie tej metody jako przydatnej w pracy z osobami starszymi. Obecnie ERN jest siecią partnerów w 20 krajach, współpracuje m.in. z USA, Kanadą, Indiami, Australią, państwami Ameryki Łacińskiej i krajami na Dalekim Wschodzie. Ostatnie projekty pozwoliły na implementację metody reminiscencji w 11 krajach partnerskich w Europie, w tym m.in. w Polsce.
W Irlandii Północnej Reminiscence Network Northern Ireland wspiera dobre praktyki poprzez szkolenia, demonstrowanie możliwości metody, tworzenie sieci wsparcia, porady, informacje i rozwój wiedzy na ten temat. Poszukuje też nowych rozwiązań w opiece nad niesamodzielnymi osobami w podeszłym wieku i, zmieniając jej dotychczasowy model, łączy opiekę socjalną i medyczną, podkreśla zaangażowanie samego pacjenta i jego opiekunów, co w rezultacie pozwala na obniżenie kosztów opieki oraz optymalne wykorzystanie zasobów pracowników. W ten sposób często hospitalizacje zastąpiono opieką pielęgniarską, co wyraźnie poprawiło jakość życia pacjentów.
Współpraca w wymianie doświadczeń w upowszechnianiu metody reminiscencji z partnerami z Niemiec rozpoczęła się w 2000 roku między Poznaniem i Kassel. Polegała ona na łączeniu i rozwijaniu wspólnych pomysłów. Niemieccy partnerzy promują integrację osób z demencją i ich rodzin z artystami teatralnymi i muzykami poprzez organizowanie publicznych występów, co wpływa na zmianę świadomości społecznej w zakresie postrzegania chorych z demencją.
W Finlandii, w wyniku kooperacji z władzami lokalnymi, uzyskano własną siedzibę dla pracy tą metodą w Memory House, które stało stało się centrum upowszechniania terapii reminiscencyjnej w tym kraju. Wypracowano tam metody dostosowania się do zmian, które zachodzą w późniejszym okresie życia – np. przejścia na emeryturę czy bycia opiekunem innej osoby, która z powodu otępienia staje się niesamodzielna. Jedną z form pracy stał się także teatr – w wyniku jego pracy osoby z otępieniem napisały i wystawiły przedstawienie pt. ”Życie w Kotce w cieniu wojny”..
W Hiszpanii Katalońskie Stowarzyszenie Alzheimerowskie organizuje szkolenia dla psychologów, pedagogów społecznych, pracowników socjalnych, neuropsychologów i dyrektorów domów opieki. Pracuje ono też nad metodą mapowania (DMC), która wypracowuje zestaw narzędzi obserwacyjnych mających zastosowanie w diagnozie otępienia u pacjentów na oddziałach szpitalnych, w domach opieki i placówkach opieki dziennej, a także pozwala na monitorowanie skuteczności tej metody.
W Republice Czeskiej szkolenia dla opiekunów osób z demencją odbywają się w Centrum Socjologii Medycyny i Opieki Zdrowotnej w Pradze. Wśród efektów pracy tego zespołu2 podkreśla się znaczenie komunikowania się z całą rodziną chorego, dzielenie swojej uwagi pomiędzy osobę z demencją a członkami rodziny, a także walory „odciążenia emocjonalnego” bezpośrednich opiekunów w sytuacjach wyjątkowo trudnych.
Na Słowacji szkolenia dla opiekunów seniorów z różnych środowisk oraz pracowników opieki społecznej, pedagogów, psychologów, terapeutów zajęciowych, fizjoterapeutów i członków rodzin prowadzone są przez zespół Stowarzyszenia Civic Terapeutika. W Centrum Memory n.o., w Bratysławie, stosuje się głównie inne niż werbalne metody komunikowania się w różnych rodzajach działań czy programach terapeutycznych, które podtrzymują kontakt opiekunów z podopiecznymi cierpiącymi na demencję.
Najwcześniej w Europie rozwiązania w zakresie instytucjonalnej opieki nad osobami starszymi wprowadzono w Holandii, co w pełni odpowiada zasadzie holenderskiej polityki ochrony zdrowia – aby ludzie tak długo, jak jest to możliwe, pozostawali w swoim domowym otoczeniu). W 1992 roku zbudowano od podstaw wioskę De Hogeweyk, położoną 20 km od Amsterdamu, w której dla 152 mieszkańców udostępniono 23 mieszkania urządzone w różnych stylach, aby zapewnić im domowe otoczenie. Modelowe rozwiązania całodobowej opieki dla seniorów z jednej strony chwalone są za bezpieczne rozwiązania, z drugiej krytykowane za tworzenie enklawy ludzi starych, co pogłębia poczucie izolacji oraz osamotnienia podopiecznych.
We Francji projekt reminiscencyjny realizowany był we współpracy ze Stowarzyszeniem Vivre le 3ème Age w dwóch domach opieki w Saint-Cyprien dla 170 osób starszych z otępieniem i personelu wielodyscyplinarnego zespołu opiekuńczego – lekarzy, terapeutów zajęciowych, psychologów i opiekunów w instytucjach. Stosowana tam terapia funkcji poznawczych i fizycznych miała także korzystny wpływ na członków rodzin, którzy brali udział w projekcie. Ponadto stwierdzono dużą poprawę indywidualnych relacji między pracownikami i mieszkańcami.
W Polsce miały miejsce liczne formy współpracy w obszarze stosowania upowszechniania reminiscencji. Bardzo ważna jest była kooperacja Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Poznaniu, Regionalnym Ośrodkiem Pomocy Społecznej w Poznaniu, Wielkopolskim Stowarzyszeniem Alzheimerowskim oraz Ośrodkiem Pomocy Społecznej w Środzie Wielkopolskiej i Domem Pomocy Społecznej „Złota Jesień” z trzema poznańskimi wyższymi uczelniami (Wyższą Szkołą Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa, Wyższą Szkołą Pedagogiki i Administracji oraz Wyższą Szkołą Zawodową „Kadry dla Europy”). Polska współpracuje z Age Exchange Organization od 2004 roku, a także z European Reminiscence Network od początku jej działalności, co ma znaczny wpływ na stosowane tu metody pracy z osobami cierpiącymi na demencję. W Polsce zorganizowano szkolenia dla wielu osób, które obecnie wykorzystują metodę reminiscencji w pracy z pacjentami i ich opiekunami rodzinnymi. Organizowane konferencje tematyczne, w tym międzynarodowa w Poznaniu dla partnerów europejskiego projektu w Wyższej Szkole Pedagogiki i Administracji, stały się okazją do prezentacji dobrych praktyk w zakresie opieki nad seniorami w Polsce i Unii Europejskiej.
Szczegółowe informacje na temat realizowanych – także przez Polskę – projektów reminiscencyjnych można znaleźć na stronie projektu: http://www.rememberingtogether.eu/index.html