Mija 40 lat, odkąd w Polsce powstał pierwszy Uniwersytet Trzeciego Wieku – instytucja odpowiadająca na społeczną potrzebę edukacji otwartej osób w każdym wieku. Dziś UTW są umożliwiają seniorom zdobycie wiedzy i nowych umiejętności. Coraz częściej bywają jednak krytykowane za traktowanie słuchaczy jako biernych odbiorców mało przydatnych treści i nieprowadzenie misji w zakresie aktywizowania osób starszych do działań obywatelskich. Obecnie mamy w Polsce ponad 500 UTW, które skupiają około 150 tysięcy słuchaczy. Połowa z nich ma więcej niż 60 lat.
Tekst: Karolina Kwiecińska
UTW powstały by wspierać seniorów w przystosowywaniu się do zmian społecznych i rozwijania aktywności w sferze pozarodzinnej i pozazawodowej. UTW zapobiegają wykluczeniu seniorów, pomagają w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów międzyludzkich, podnoszą status osoby starszej jako poszukującej i twórczej. Część z nich nie tylko edukuje i integruje, ale prowadzi działania terapeutyczne i rehabilitacyjne. Każdy UTW działa nieco inaczej, większość jest tak popularna, że miesiącami trzeba czekać by zostać słuchaczem i to pomimo odpłatności za większość zajęć.
Pierwsze UTW na świecie i w Polsce
Pierwszy uniwersytet trzeciego wieku1 został założony we Francji w 1972 roku z inicjatywy profesora prawa i nauk społecznych, Pierre’a Vellasa, który nieustannie pracował nad programem i metodyką nauczania seniorów. Twierdził m.in. że UTW powinny być związane z ośrodkami akademickimi prowadzącymi działalność dydaktyczną i badawczą (to tzw. model francuski UTW2). Sukces nowej placówki wynikał z zaangażowania seniorów i współpracy z uczelnią wyższą w Tuluzie, ale też z aktywności młodzieży i studentów, którzy służyli pomocą starszym słuchaczom.
Projekt ten niezwykle szybko zaczął być powielany w różnych regionach kraju, następnie w Belgii i Polsce, a także pozostałych państwach Europy – m.in. Szwajcarii, Kanadzie, Niemczech, we Włoszech.
W Polsce powstanie pierwszego UTW datuje się na 1975 r., kiedy prof. dr nauk medycznych Halina Szwarc, zainspirowana działalnością Pierre’a Vellasa, zapoczątkowała utworzenie pierwszej tego typu instytucji w naszym kraju. Po spotkaniu z francuskim profesorem Szwarc zaczęła organizować zajęcia dla seniorów w budynku Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie, aż w listopadzie 1975 roku pierwszy UTW w Polsce zaczął oficjalnie funkcjonować jako Studium III Wieku.
Na początku UTW powstawały w dużych miastach w strukturach uczelni wyższych. Na przełomie XX i XXI w. ich liczba gwałtownie rosła – w samym 2007 roku powstało ich więcej niż przez pierwsze 25 lat od powołania pierwszej jednostki. Ponadto działały już w różnych formach organizacyjno-prawnych: jako samodzielne organizacje pozarządowe, podmioty działające w strukturach lub pod patronatem uczelni wyższej czy jako podmioty prowadzące działalność w strukturach jednostek organizacyjnych samorządu lokalnego (np. centra kultury, biblioteki, ośrodki pomocy społecznej).
Główne powody gwałtownego rozwoju UTW w Polsce to systematyczny wzrost liczby seniorów, wkraczanie w wiek emerytalny coraz lepiej wykształconych roczników, uruchomienie wsparcia merytoryczno-finansowego dla tego typu placówek, a także powstanie dwóch dużych federacji krajowych, które lobbują na rzecz swojego środowiska. UTW powstały przede wszystkim w metropoliach oraz średnich miastach. Połowa z nich działa w miejscowościachdo 50 tys. mieszkańców, z kolei na wsi funkcjonuje jedynie ok. 11% wszystkich uniwersytetów dla seniorów3.
Krótka charakterystyka polskich UTW
W Polsce funkcjonują dwa główne modele uniwersytetów dla osób starszych. Pierwszy z nich to wspomniany francuski, zgodnie z którym uniwersytet ma za zadanie zapewnić akademicki poziom kształcenia, kładzie duży nacisk na dydaktykę. Jednak powyższe wymagania nie zawsze mogą być spełnione, co prowadzi do rozwijania się drugiego modelu – opartego o niej sformalizowane zajęcia dydaktyczne przy obecności form integrujących. Tego typu Uniwersytety realizują „lżejsze” zajęcia, liczne imprezy pozwalające seniorom na nawiązanie i rozwinięcie relacji towarzyskich, czasem prowadzą projekty społeczne i wolontariackie.
Konkretne wymagania formalne – jak wiek czy wykształcenie – zależą od kierownictwa poszczególnych placówek oraz modeli funkcjonowania danego UTW. Często wymagane jest co najmniej średnie wykształcenie, odbycie rozmowy kwalifikacyjnej, zaprezentowanie własnych zainteresowań, aspiracji i oczekiwań. Jednak niewiele jednostek prowadzi aż tyle kryteriów dostępu otwierając się także na osoby niewykształcone, ale aktywnie poszukujące nowych doświadczeń.
Rok akademicki trwa od października do połowy czerwca i składa się z semestrów. Wykłady odbywają się zwykle dwa lub trzy razy w tygodniu. Studenci zwykle otrzymują indeksy, legitymacje i dyplomy ukończeniu studiów, lecz mają one charakter symboliczny. Większość UTW nie prowadzi zamkniętego programu nauczania czyli np. kursu trwającego rok lub dwa czy trzy lata. W takim wypadku każdy semestr to nowe zajęcia, choć czasem część powtarza się (np. popularne wykłady), część zaś i tak ma charakter systematyczny choć przy założeniu rotacji uczestników (np. zajęcia komputerowe).
Poszczególne UTW diametralnie różnią się wielkością – najmniejsze skupiają jedynie 10, największe 1500-2000 osób4. Warto dodać, że wśród słuchaczy UTW przeważają kobiety, stanowią ok. 85% słuchaczy. Pracownicy Pierwszego Żoliborskiego Uniwersytetu III Wieku zauważają: – Tak, UTW to świat kobiet, na naszym uniwersytecie od ośmiu lat jest przewaga kobiet. Mężczyzn przychodzi około dwudziestu, kilku z żonami, innych namówiły sąsiadki. Zazwyczaj jednak nie są aktywni i pomocni.
UTW upowszechniają także profilaktykę gerontologiczną, czyli wiedzę dotyczącą zarówno chorób wieku starszego, jak też warunków życia seniorów, organizacji wolnego czasu, samopomocy koleżeńskiej.
Źródła finansowania UTW
Finansowanie danego UTW zależy głównie od wybranej formy organizacyjno-prawnej. Warto pamiętać, że UTW rozwijały się raczej bez wsparcia rządowego (ze składek studentów czy dotacji samorządowych i pomocy licznych partnerów), dopiero w 2012 roku wystartował Rządowy Program na rzecz Aktywizacji Społecznej Osób Starszych stanowiący wsparcie m.in. dla działań UTW.
Dzięki uprzejmości Ogólnopolskiej Federacji UTW
Roczny budżet statystycznego UTW wynosi ok. 49 tys. złotych5 i składają się na niego: opłaty słuchaczy (czesne i wpisowe), składki członkowskie ustalane konkretnie dla danej uczelni (wysokość składki jest różna, zwykle waha się między 20-160 zł ze semestr), dofinansowanie ze środków samorządowych (gminne, powiatowe, wojewódzkie) i źródeł publicznych, czyli z grantów ministerialnych oraz innych. Do tego dochodzą darowizny;, różne formy sponsoringu (od instytucji, firm, osób fizycznych), dochody z przekazania 1% podatku dochodowego itp. Przychodami Uniwersytetu Trzeciego Wieku Politechniki Warszawskiej są środki pochodzące z opłat wnoszonych przez słuchaczy, środki pozyskane ze źródeł zewnętrznych oraz przyznane przez Rektora. Z kolei Akademia Sztuki Trzeciego Wieku we Wrocławiu fundusze na działalność czerpie z dotacji Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności (projekt „ Twórcza Jesień II”) i ze składek wnoszonych przez słuchaczy, tj. 90 zł za rok akademicki. Dla Uniwersytetu Trzeciego Wieku przy Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. prof. Stanisława Tarnowskiego w Tarnobrzegu głównym źródłem finansowania podstawowej działalności są miesięczne składki członkowskie: – Wynoszą one 5 złotych od osoby, przy czym zrzeszamy 350 członków. Poza tym aplikujemy w różnych konkursach ogłaszanych dla organizacji pozarządowych – m.in. pierwszy nasz projekt współfinansowany był przez Senat RP. Z kolei od gminy w wyniku ogłaszanego konkursu corocznie otrzymujemy kilka tysięcy złotych na integrację, edukację, rozwijanie pasji oraz wspieranie aktywności fizycznej seniorów. Prowadziliśmy też projekty sfinansowane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej – jeden w wysokości 25 tys. zł, drugi 20 tys. zł. Od Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności i Towarzystwa Inicjatyw Twórczych „Ę” otrzymaliśmy po 12 tys. zł na „Międzypokoleniowy Klub Wolontariusza”– wymienia Krystyna Fraszczak, prezes tarnobrzeskiego UTW.
Większość UTW – aż 68% – pobiera wpisowe6, a w 50% placówek od studentów pobierane jest czesne – za miesiąc, semestr lub rok. Jak wyliczyli autorzy badania „Zoom na UTW”: Średnia wysokość czesnego w przeliczeniu na rok wynosi 142 zł.7Znaczna liczba UTW pobiera dodatkowe opłaty za organizowanie wybranych zajęć (np. w mniejszych grupach lub wymagających zakupu materiałów). Opłaty nie są wysokie, jednak trzeba pamiętać, ile wynosi emerytura czy renta statystycznego seniora. Ponadto zazwyczaj zajęcia w UTW działających w większych miastach są droższe.
Powyższe dane wskazują, że nie da się prowadzić UTW finansowanego w systemie łączonym, tj. dofinansowanego przez samorząd, uczelnię czy instytucje kultury (lub kilka tego rodzaju podmiotów jednocześnie), przy równoległym pobieraniu opłat od słuchaczy. Część UTW realizuje różne projekty społeczne i edukacyjne, o których finansowanie ubiega się poza samorządem, niemniej wiele placówek nie potrafi pozyskać wsparcia w ten sposób.
Jak założyć UTW?
Założenie uniwersytetu trzeciego składa się z kilku etapów, które w skrócie prezentujemy8.
1. Wybór jednej z form organizacyjno-prawnych przyszłego UTW:
- – stowarzyszenia lub fundacja;
- – uniwersytet działający przy wyższej uczelni będący jednostką uczelni;
- – uniwersytet działający przy miejskim ośrodku pomocy społecznej, domu kultury czy bibliotece;
W Polsce najczęstszą formą UTW jest stowarzyszenie. Aby je założyć, trzeba wykonać kilka czynności, przede wszystkim zebrać odpowiednią grupę osób. Następnie należy przyjąć statut, przygotować oraz złożyć odpowiedni wniosek o rejestrację stowarzyszenia, uzyskać wpis do Krajowego Rejestru Sądowego oraz dopilnować innych formalności.
2. Obmyślenie koncepcji funkcjonowania UTW – ustalenie planu rozwoju UTW i określenie celów krótko- oraz długoterminowych oraz adresata. Wreszcie określenie preferowanych formatów działań (np. wykłady, warsztaty, debaty, spotkania, imprezy tematyczne).
3. Zwołanie zebrania założycielskiego; przygotowanie dokumentów (np. projektów uchwał); stworzenie statutu lub regulaminu, czyli najważniejszego aktu wewnętrznego, który systematyzuje działalność UTW.
4. Równolegle do działań określonych w punkcie poprzednim warto podjąć konsultacje z interesariuszami instytucjonalnymi np. spotkać się z władzami samorządowymi wszystkich poziomów i przedyskutować ewentualne wsparcie dla inicjatywy. Statystyczny UTW nawiązuje współpracę z co najmniej dziesięcioma partnerami, warto więc zwrócić się o wsparcie również do innych podmiotów – jednostek podległych JST, instytucji kultury, organizacji pozarządowych, ale również federacji UTW i kół/okręgów Polskiego Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów.
5. Nawiązanie współpracy z uczelnią państwową lub niepaństwową. Stosunkowo niewiele UTW działa w ramach uczelni, wiele jest z nią związanych. Jeżeli UTW nie działa w ramach uniwersytetu, może podpisać z uczelnią porozumienie o współpracy i patronacie co ułatwi tańsze pozyskiwanie osób prowadzących rozmaite zajęcia i zwiększy prestiż całego projektu.
6. Powołanie Rady Programowej, w której skład powinny – w miarę możliwości – wchodzić również osoby z tytułem naukowym, lokalne osobistości życia publicznego, szanowani samorządowcy.
Należy jednak pamiętać, że poszczególne kroki mogą się różnić zależnie od wybranej formy oragnizacyjno-prawnej UTW.