Tekst: Łukasz Koperski

Poznań stanowi jedną z najszybciej starzejących się aglomeracji w Polsce. Władze miasta podjęły szereg działań, które mają na celu przygotować Poznań na zmiany demograficzne.
18 lipca 2015 r. Miasto Poznań przystąpiło do międzynarodowego programu „Miasta Przyjazne Starzeniu”, którego inicjatorem jest Światowa Organizacja Zdrowia (WHO). Jest to ogromne wyróżnienie, które z jednej strony potwierdza odpowiednie przygotowanie miasta do wyzwań związanych z planowaniem i realizacją polityki senioralnej, a z drugiej otwiera ścieżki do rozwoju nowych inicjatyw skoncentrowanych na poznańskich seniorach. Prestiż związany z przyznaniem wyróżnienia i dołączeniem Poznania do sieci około 360 innych miejscowości na całym świecie, w najbliższej perspektywie powinien sprzyjać tworzeniu innowacyjnych rozwiązań dostosowanych do potrzeb najliczniejszej grupy społecznej stolicy Wielkopolski. Warto zatem wskazać działania, które przyczyniły się do tego, że Poznań jest „Miastem Przyjaznym Starzeniu”.
Poznańscy seniorzy mają możliwość zaangażowania się w działania wielu podmiotów. Należą do nich osiem Uniwersytetów Trzeciego Wieku, pięćdziesiąt Klubów Seniora i dziewiętnaście Kół Polskiego Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów. Innowacyjne przykłady instytucji odpowiedzialnych za politykę senioralną w Poznaniu stanowią: Miejska Rada Seniorów oraz Centrum Inicjatyw Senioralnych. Działania podejmowane w ramach tych dwóch podmiotów są zróżnicowane, podobnie jak i zróżnicowane są potrzeby poznańskich seniorów.
Miejska Rada Seniorów (MRS) została powołana Uchwałą Rady Miasta w  2007 roku. W preambule powołania MRS można znaleźć następującą adnotację: „Wiek senioralny jest naturalną i wartościową częścią ludzkiej egzystencji, tak jak dzieciństwo, młodość i lata średnie (…). Konieczne jest zatem aktywne i zobiektywizowane przeciwdziałanie pomijaniu i wykluczaniu najstarszego pokolenia z uczestnictwa w życiu społecznym oraz stworzenie warunków, które zapewnią seniorom wysoką jakość życia”. Głównym celem MRS jest służenie  seniorom poprzez reprezentowanie ich interesów wobec władz Miasta. Wśród głównych obszarów działania na rzecz seniorów wskazano m.in.: zapobieganie marginalizacji, wspieranie aktywności, przełamywanie stereotypów, profilaktykę i promocję zdrowia oraz korzystanie z dostępnych form uczestnictwa w edukacji, kulturze, rekreacji. MRS stanowi doskonały przykład samoorganizowania się środowiska seniorów, w trosce o realizację potrzeb osób starszych, jak i innych grup.
Centrum Inicjatyw Senioralnych (CIS)
Innym przykładem działań realizowanych na rzecz środowiska osób starszych jest powstanie Centrum Inicjatyw Senioralnych (CIS). CIS to miejska jednostka organizacyjna, powołana w 2010 roku uchwałą Rady Miasta Poznania z inicjatywy MRS. Co ważne, to jeden z pierwszych tego typu podmiotów w Polsce. Działania CIS to w głównej mierze organizacja projektów skierowanych dla osób w wieku 50+, jak i seniorów. Celem działalności CIS jest przede wszystkim poprawa jakości życia seniorów, w tym zwiększenie ich uczestnictwa w życiu społecznym, szczególnie w obszarze edukacji, zdrowia, kultury i sztuki. Cele te realizuje się m.in. poprzez zaangażowanie seniorów w tworzenie i realizację programów rozwoju Miasta (dzielnicy/osiedla), przeciwdziałanie negatywnym stereotypom dotyczących starości, wykorzystanie doświadczenia i potencjału seniorów w projektach służących budowaniu dialogu międzypokoleniowego, organizację systemu promocji zdrowia, profilaktyki chorób oraz edukacja do starości w oparciu o programu aktywnego starzenia się.
 
Oto projekty organizowane przez CIS i inne lokalne podmioty na rzecz środowiska 50+ w Poznaniu:
 

  1. Poznański Wolontariat 50+

Jest to wolontariat o charakterze informacyjnym, kompetencyjnym (np. w zakresie obsługi komputera), artystycznym, poradnictwa (psychologicznego, prawnego), wolontariat akcyjny.
Trudno oszacować konkretną liczbę osób uczestniczących w tym projekcie. Grupa wolontariuszy działających aktywnie w CIS to ok. 40 osób. Dodatkowo CIS współpracuje z młodszymi wolontariuszami w ramach Targów czy imprez Senioralnych.
Centrum Inicjatyw Senioralnych dwa razy w miesiącu organizuje spotkania z cyklu „Różne oblicza wolontariatu”. Zajęcia przeznaczone są dla osób, które działają już jako wolontariusze albo poszukują dla siebie aktywności społecznej. Poprzez organizację tych spotkań CIS pragnie zachęcić seniorów do dzielenia się z innymi swoim czasem i doświadczeniem. Celem jest także pokazanie różnorodności poznańskich działań społecznych.

  1. Miejsce Przyjazne Seniorom

Głównym celem akcji jest promowanie miejsc działających na terenie Poznania (np. kawiarnie, sklepy, instytucje kulturalne, użyteczności publicznej i inne), które odpowiadają na potrzeby starszych mieszkańców poprzez oferowanie atrakcyjnych produktów i usług, stosowanie zniżek czy dostosowanie swojej architektury. Miejsca, które spełnią określone z góry warunki otrzymują certyfikat „Miejsca Przyjaznego Seniorom”. Istotny punktem tego projektu jest włączenie seniorów w tworzenie rekomendacji dla określonych miejsc; rozszerzenie strefy komfortu seniora; wzmocnienie seniorów w roli klientów.
Trudno określić ilu seniorów w ciągu roku korzysta z ofert ponad 30 wyróżnionych podmiotów. CIS nie prowadzi takiej statystyki.
 

  1. Senioralni. Poznań

Jednodniowa uroczystość, która odbywa się już po raz szósty, podczas której Prezydent Miasta Poznania symbolicznie przekazuje władzę w mieście delegacji seniorów. Ponadto następuje wręczenie certyfikatów tegorocznym laureatom akcji „Miejsce Przyjazne Seniorom”. Wydarzenie to organizowane jest dzięki współpracy lokalnych organizacji pozarządowych.
W uroczystości bierze udział ponad 5 tys. uczestników zajęć, spotkań październikowych oraz osób obecnych na inauguracji). Celem projektu jest wzmocnienie pozycji społecznej środowiska osób starszych; zwrócenie uwagi mediów na sytuację seniorów oraz dostępność miejskiej infrastruktury.
 

  1. Tytka Seniora

Poręczna koperta zawierająca pakiet informacji comiesięcznych informacji dla seniorów: ulotki, zaproszenia, programy wycieczek, wykładów, warsztatów, informacje o promocjach i nowych inicjatywach. Tytka Seniora udostępniana jest również w wersji elektronicznej na stronie internetowej CIS
Trudno określić liczbę osób włączonych w ten projekt. Do tej pory przygotowane około 1 000 egzemplarzy w wersji drukowanej – pomijając Tytkę Seniora dostępną w wersji elektronicznej na stronie internetowej CIS.
 
Zaspokojenie potrzeb opiekuńczych
Analizując politykę senioralną Miasta Poznania, nie sposób pominąć działań skoncentrowanych na zaspokajaniu potrzeb opiekuńczych seniorów. Procesy „starzenia się” społeczeństwa i rosnącej proporcji seniorów przypadających na osoby w wieku produkcyjnym, sprawiają że coraz bardziej aktualne stają się pytania dotyczące sposobu funkcjonowania systemu opieki. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej pomoc w formie usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych przysługuje osobom samotnym, które z powodu wieku, choroby, niepełnosprawności lub innej przyczyny wymagają pomocy innych osób, a są jej pozbawione. Usługi opiekuńcze to pomoc w zaspokojeniu codziennych potrzeb życiowych, opieka higieniczna, pielęgnacja zlecona przez lekarza oraz w miarę możliwości zapewnienie kontaktów z najbliższym otoczeniem.. Działania te realizowane są przez następujące jednostki pomocy społecznej: Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie oraz filie Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Poznaniu.
Wśród działań podejmowanych przez poznański MOPR na rzecz seniorów w 2015 roku należy wskazać między innymi: przeprowadzanie wywiadów środowiskowych, wydawanie decyzji kierujących oraz ustalanie zakresu świadczonych usług i odpłatności. Efektem tych działań były np. realizacja przez osoby starsze własnych zainteresowań, poprawa funkcjonowania w środowisku, zaspokajanie zróżnicowanych potrzeb. W 2015 roku, łącznie 54 osoby zostały skierowane na zajęcia realizowane w jednej z filii Zespołu Dziennych Domów Pomocy Społecznej. Również w 2015 roku MOPR realizował zadania w zakresie kierowania i umieszczania w domach pomocy społecznej mieszkańców Poznania, którzy wymagali całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, nie mogli samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu, a którym nie można było zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług  opiekuńczych w miejscu zamieszkania. Na terenie Poznania funkcjonowało 7 domów pomocy społecznej z 716 miejscami oraz 2 rodzinny dom pomocy (w tym 1 do 30.09.2015 r.), w których przebywało 11 osób w podeszłym wieku (jest to alternatywna forma opieki w stosunku do stacjonarnych domów pomocy społecznej)[1]
Organizowanie i świadczenie usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania należy do zadań obowiązkowych gminy w zakresie realizacji polityki społecznej wobec osób starszych i chorych. Gminy natomiast – w myśl ustawy o pomocy społecznej – mogą zlecać realizację usług opiekuńczych organizacjom pozarządowym prowadzącym działalności w zakresie pomocy społecznej. Do organizacji pozarządowych działających na terenie Poznania, których zadaniem jest między innymi zaspokajanie potrzeb opiekuńczych seniorów należą: Polski Komitet Pomocy Społecznej, Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej Flandria, Wielkopolskie Stowarzyszenie Alzheimerowskie, Wielkopolskie Stowarzyszenie Wolontariuszy Opieki Paliatywnej „Hospicjum Domowe”.
 
Innowacyjny projekt „Asystent Seniora”
 
Innowacyjne przedsięwzięcie, którego pilotaż rozpoczęto jesienią 2015 roku stanowił projekt „Asystent Seniora”[2]. Pierwotnie projekt miał potrwać do końca października tego roku, natomiast dzięki wsparciu ze strony Fundacji Niezależni został przedłużony do końca grudnia. Wśród podmiotów odpowiedzialnych za realizację działań : Centermed Poznań Sp. z o.o., Miasto Poznań – Centrum Inicjatyw Senioralnych, Fundacja Niezależni z Gdyni, Stowarzyszenie Medycyna Polska Oddział w Poznaniu oraz Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Flandria. Projekt ASYSTENT SENIORA zakłada połączenie centrum teleopieki, opieki medycznej w ramach podstawowej opieki zdrowotnej i wsparcia wolontariuszy oraz pomocy sąsiedzkiej skierowanej do seniorów. Beneficjentami projektu są osoby po 60. roku życia mieszkające samotnie lub przebywające okresowo samotnie w domu, które ze względu na stan zdrowia wymagają stałego nadzoru – najczęściej należą do nich osoby z zaburzeniami pamięci, osoby po incydentach kardiologicznych, neurologicznych, osoby ze zdiagnozowaną cukrzycą. Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Poznaniu wyłonił także beneficjentów spośród swoich podopiecznych o niskim dochodzie, których nie stać na zatrudnienie całodobowej pomocy i opieki. Wyłonieni seniorzy (10 osób) wypełnili kartę o stanie swojego zdrowia, wskazując choroby i/lub rodzaj niepełnosprawności. Każda z osób wskazała także przynajmniej jedną, zamieszkałą w sąsiedztwie, wybraną przez siebie osobę do kontaktu. Obok systemu alarmującego, jednym z głównych założeń projektu było wzmocnienie relacji seniorów z otoczeniem społecznym, głównie kręgami sąsiedzkimi. Poczucie bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania, mimo trudności ze zdrowiem lub wynikających z niepełnosprawności, poprzez interwencje społeczności sąsiedzkiej na prośbę Centrum Alarmowego w sytuacji braku kontaktu z podopiecznym, czy też utrzymywanie sporadycznego kontaktu sąsiedzkiego, uznano za kluczowe dla powodzenia programu, który ma na celu wzmocnić samodzielność i niezależność seniorów.
 
Przystosowanie do ról seniorów
 
Polityka senioralna w Poznaniu to z jednej strony działania podnoszące jakość życia osób starszych, a z drugiej strony zróżnicowane działania służące przekształceniu i dostosowaniu infrastruktury społecznej do wciąż jeszcze nowych ról seniorów: klientów, konsumentów, aktywnych odbiorców kultury, aktywistów, kreatorów lokalnych zmian. Szeroki pakiet usług opiekuńczych realizowanych w ramach lokalnej polityki senioralnej zakłada działania zmierzające do tworzenia zintegrowanego systemu wsparcia poza instytucjami. Nowe technologie umożliwiają sprawne diagnozowanie problemów, natomiast zaangażowanie wielu podmiotów umożliwia bardziej efektywne wdrażanie założeń dialogu międzypokoleniowego oraz budowanie spójnej społeczności.
 
Łukasz Koperski – socjolog, pedagog, pracownik socjalny, doktorant w Zakładzie Badań Problemów Społecznych i Pracy Socjalnej, w Instytucie Socjologii UAM w Poznaniu; Członek Polskiego Towarzystwa Socjologicznego i Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej; członek zespołów badawczych i eksperckich w zakresie budowania lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych.
[1]              Sprawozdanie z działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Poznaniu za 2015 rok, styczeń 2016.
[2]              Więcej: http://www.centrumis.pl/asystent-seniora.html?template=cis_wydruk (dostęp: 21.06.2016).