Tekst: Rafał Bakalarczyk

W ramach rządowego programu „ Za życiem” kojarzonego głównie z działaniami na rzecz rodzin z niepełnosprawnym dzieckiem przyjęto szereg zmian prawnych, których część odnosi się także do osób starszych oraz ich rodzin. Chodzi przede wszystkim o nowe prawo dotyczące mieszkań chronionych i rozwiązania służące powrotowi na rynek pracy opiekunów osób zależnych.
Na początek przypomnijmy, czym jest rządowy program „ Za życiem”. To kompleksowy program przyjęty mocą uchwały u schyłku 2016 r., przewidujący na najbliższe kilka lat  szerokie spektrum działań na rzecz rodzin z osobą niepełnosprawną pod opieką. Konkretne zmiany prawne, wynikające z ogólnych założeń programu i przyjętych w nim priorytetów, są przeprowadzane stopniowo. Pierwszą ich turę zrealizowano na początku lipca 2017 roku. Niektóre spośród przyjętych regulacji (w ramach pięciu zmienionych ustaw) rzutują bezpośrednio na sytuację osób starszych, ich rodzin oraz instytucji ich wspierających.
Cały program w większym stopniu dotyczy rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym, ale kwestię senioralną także ujęto w ramach przyjętej strategii. Jak wynika choćby z części diagnostycznej dokumentu, która poprzedza wyznaczenie priorytetów i zapowiedź działań,  to właśnie osoby starsze są szczególnie zagrożone niepełnosprawnością. Jak czytamy – w oparciu o dane z prowadzonego przez GUS Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności – „Wśród osób niepełnosprawnych prawnie największą grupę stanowiły osoby w wieku 65 lat i więcej – 35,5 (1,154 tys.).” Ponadmilionowa grupa seniorów o orzeczonej niepełnosprawności to wystarczająco dużo, aby polityka wobec niepełnosprawności w istotnym stopniu wchodziła w krąg zainteresowań polityki senioralnej.
Przyjrzyjmy się konkretnym wprowadzonym zmianom odnoszącym się także do instytucji, z których mogą skorzystać osoby starsze bądź ich bliscy (jeśli sprawują wobec nich wsparcie o charakterze opiekuńczym).
Nowe zasady dotyczące mieszkań chronionych
W związku z realizacją programu „Za życiem” wprowadzono nowy podział mieszkań na mieszkania treningowe i wspierające (te ostatnie przyznawane są na czas określony i nieokreślony), a także określono, kto może korzystać z mieszkań każdego typu. Wśród grup wskazanych w nowych regulacjach w ramach ustawy o pomocy społecznej znalazły się także osoby starsze.

Schemat 1: Nowy podział mieszkań chronionych według zmian, jakie weszły w życie 1 lipca 2017 roku

Źródło: opracowanie własne na podstawie ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku z realizacją programu „Za życiem” z 22 czerwca 2017 roku.
 
Z punktu widzenia potrzeb części samotnych seniorów o ograniczonej sprawności i zdolności w pełni samodzielnego funkcjonowania w gospodarstwie domowym i otoczeniu, szczególnie adekwatną formą wsparcia mogą być mieszkanie wspierane. Zgodnie z nowymi przepisami ta forma pomocy jest adresowana właśnie do: 1) osoby niepełnosprawnej, w szczególności osoby niepełnosprawnej fizycznie lub osoby z zaburzeniami psychicznymi; 2) osoby w podeszłym wieku lub przewlekle chorej.
Decyzja o pobycie w tego typu mieszkaniach ma być wydawana zasadniczo na czas określony, aczkolwiek w ustawie jest też zapis, że: „W stosunku do osób, które posiadają orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, a także w szczególnie uzasadnionych przypadkach w stosunku do innych osób, może być wydana decyzja o skierowaniu do korzystania ze wsparcia w mieszkaniu chronionym wspieranym na czas nieokreślony.”
Mieszkania tego typu mogą być prowadzone przez gminy oraz organizacje pożytku publicznego. Przyznanie tej formy pomocy jest uzależnione od decyzji administracyjnej dokonywanej po uzgodnieniach między osobą ubiegającą się o wsparcie lub jej przedstawicielem ustawowym a pracownikiem socjalnym, który kieruje daną osobę do tej formy pomocy, a także pracownikiem jednostki prowadzącej mieszkanie chronione lub organizacji pożytku publicznego, jeśli to ona prowadzi dane mieszkanie chronione.
Warto dodać, że sama instytucja mieszkań chronionych jest w ustawie o pomocy społecznej od dawna, choć do tej pory była oparta na innych zasadach. W dotychczasowej treści ustawy była adresowana do różnych grup, które albo wymagały wsparcia w procesie usamodzielnienia, albo też mieszkania te miały zastępować pobyt w placówkach całodobowych. Tym samym umożliwiały osobie nie w pełni samodzielnej kontakt z szerszym otoczeniem społecznym i pozostawanie w nieinstytucjonalnym otoczeniu. Dotychczasowe prawo określało też, komu w szczególności mogło być przyznawane – w drodze administracyjnej decyzji po dokonaniu odpowiedniego rozpoznania przez służby społeczne – miejsce w mieszkaniu chronionym. Wskazano, że były to w szczególności osoby z zaburzeniami psychicznymi, osoby opuszczające rodzinę zastępczą, placówkę opiekuńczo- wychowawczą, młodzieżowy ośrodek wychowawczy, zakład dla nieletnich, a także cudzoziemcy, którzy uzyskali w Polsce status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą. Co dla nas może być ciekawe, nie zostały wyszczególnieni seniorzy, choć mowa jest o tym, że wiek może być przesłanką do przydzielenia mieszkania chronionego, a potwierdzono to również w rozporządzeniu z 2012 roku.
Prof. Szatur-Jaworska, analizując polski system wsparcia seniorów w środowisku zamieszkania w ramach projektu dla Rzecznika Praw Obywatelskich, wskazała, że mieszkania chronione dla osób starszych faktycznie są dostępne w niewielu miejscach w kraju. Jako jeden z nielicznych przykładów podała mieszkanie chronione dla osób starszych w Szczecinie, które realizowano w okresie trwania badania jako pilotażowy program. W mieszkaniu przygotowano miejsce dla 6 osób, ale kryteria, które trzeba było spełnić, wykluczały możliwość skorzystania z niego wielu osobom, którym takie wsparcie by się przydało.[1]
Inny przykład zastosowania mieszkań chronionych jako odpowiedź na potrzeby seniorów pochodzi z Kielc i znajdujemy o nim wzmianki w raporcie NIK (który dokładniej omówiliśmy w poprzednim numerze „Polityki Senioralnej”). Jak ustalono, w Kielcach od 2012 roku zorganizowano w trzech budynkach 63 mieszkania chronione przeznaczone dla osób starszych i niepełnosprawnych. Są to jednak przykłady dość odosobnione, niepozwalające na mówienie o mieszkaniach chronionych jako o w miarę powszechnym mechanizmie wsparcia osób starszych w środowisku zamieszkania. Zresztą mieszkań chronionych jest ogólnie niewiele, co oznacza, że nie pokrywają potrzeb także innych grup, których prawo nazywa potencjalnymi beneficjentami tego rodzaju wsparcia. Jak wynika z danych ministerialnych, przywołanych w programie „Za życiem”, w 2015 roku przygotowano ich jedynie 660, zaś łączna liczba osób z nich korzystających to 2593 osoby.[2]
Trudno powiedzieć, czy przyjęte zmiany nadadzą temu segmentowi nową dynamikę, na ile obejmie ona seniorów będących jedną z wielu grup, których dotyczą mieszkania chronione. Skoro program jest częścią agendy polityki wobec niepełnosprawności, a nie polityki senioralnej, perspektywa znaczącego zwiększenia dostępu mieszkań chronionych wspieranych dla seniorów w najbliższym czasie nie jest pewna. Mimo to warto dodać, że zapowiedziano także już od bieżącego roku – początkowo w ramach pilotażu – dofinansowanie z budżetu centralnego (na poziomie 20 mln) realizację zadań w zakresie mieszkań chronionych. Zobaczymy, czy zostanie to zrealizowane, ale na pewno warto, aby interesariusze polityki senioralnej na poziomie lokalnym, myślący o zapewnieniu wsparcia osobom starszym, mieli świadomość, że prawo zostało nieco zmienione.
Wsparcie w powrocie na rynek pracy opiekunów
Drugi ważny obszar reform, które weszły w życie 1 lipca tego roku,  być może jeszcze bardziej mogący przełożyć się na sytuację części osób starszych i ich bliskich, to pakiet zmian w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Zmiany te są ukierunkowane na umożliwienie opiekunom osób niepełnosprawnych, zależnych od opieki (a więc także pewnej części osób sędziwych), powrót na rynek pracy. Gdyby wprowadzone instrumenty się sprawdziły, mogą one w wielu przypadkach zmienić sytuację także samej osoby starszej. Wpłynęłoby to bowiem na poziom dochodu w domowym gospodarstwie, a więc także możliwości opłacania leków, kosztów leczenia, rehabilitacji, przyborów służących pielęgnacji etc. Być może, w części przypadków, wpłynęłoby to również na okoliczności sprawowania opieki. Gdy opiekun będzie przynajmniej pewien czas zajęty czynnościami zawodowymi, w wielu przypadkach będzie musiał szukać wsparcia czy zastępstwa z zewnątrz.
Co zatem przewidują nowe regulacje? Można wymienić następujące kierunki działań:

  • preferencyjne warunki dla zakładania przez opiekunów osób niepełnosprawnych działalności gospodarczej;
  • zachęta dla innych bezrobotnych do zakładania działalności polegającej na prowadzeniu żłobków lub klubów dziecięcych z miejscami dla dzieci niepełnosprawnych lub polegającej na świadczeniu usług rehabilitacyjnych w miejscu zamieszkania;
  • wsparcie bezrobotnych opiekunów osób niepełnosprawnych przez umożliwienie im skorzystania z subsydiowanego zatrudnienia czy podjęcia pracy w formie telepracy;
  • wsparcie opiekunów osób niepełnosprawnych, którzy nie mogą uzyskać statusu bezrobotnego przez zapewnienie im bezpośredniego dostępu do usług rynku pracy i instrumentów rynku pracy;
  • możliwość przyznania pracodawcy grantu (do wysokości 12-krotności minimalnego wynagrodzenia) na telepracę za zatrudnienie bezrobotnego opiekuna osoby niepełnosprawnej.

Wszystkie powyższe działania doczekały się szczegółowego ujęcia w formie przepisów prawnych. Czy jednak okażą się skutecznym narzędziem promocji zatrudnienia opiekunów? W niektórych, indywidualnych przypadkach, być może tak. Ale czy na skalę systemową? To pokaże dopiero czas, ale już dziś można wskazać szereg obaw.
Pierwsza grupa obaw może wiązać się z tym, że dla części osób powinności opiekuńcze i wspierające są na tyle obciążające, że zachęty do założenia firmy lub podjęcia zatrudnienia (nawet w formie telepracy) mogą okazać się niewystarczające. By zwiększyć ten potencjał zatrudnieniowy, musiałaby działać cała infrastruktura wsparcia domowego i dziennego, co odciążałoby opiekunów na czas wykonywania obowiązków zawodowych. Po drugie, część opiekunów przez lata oddalenia od rynku pracy może nie być już w stanie przy pomocy takich prostych bodźców podjąć zatrudnienie lub założyć firmę. Lata spędzone na opiece, z dala od rynku pracy, prowadzą do wypalenia, ale też dezaktualizacji bądź zatarcia niektórych kompetencji zawodowych.
Ponadto wielu opiekunów, zwłaszcza starszych osób, to osoby w wieku 50+ lub nawet 60+, czyli są to przedstawiciele grupy i tak defaworyzowanej. Zastrzeżenia te nie sprawiają, że podjęte kroki są niewłaściwe czy bezzasadne, ale mogą okazać się w wielu przypadkach niewystarczające. Dlatego też trudno temat pracy zawodowej opiekunów osób niepełnosprawnych czy starszych zamknąć. Nadal trzeba rozwijać ten kierunek polityki państwa, a także budować i wzmacniać świadomość po stronie pracodawców, związków zawodowych, urzędów publicznych etc., które nie zawsze mogą w pełni zdawać sobie sprawę z nowych możliwości, jakie niosą zmiany w prawie. To kolejny przykład na to, że polityka senioralna w różnych jej wymiarach nie może być kształtowana tylko w ministerialnych gabinetach, ale powinna stać się przedmiotem żywego dialogu społecznego, również w stosunkach pracy.
Innym ograniczeniem tych idących w zasadniczo dobrą stronę regulacji są zapisy mówiące, że z nowych instrumentów wsparcia w aktywizacji zawodowej nie będą mogli korzystać ci opiekunowie, którzy pobierają wybrane z „opiekuńczych” świadczeń pieniężnych, a więc świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy czy zasiłek dla opiekuna. W przypadku opieki nad osobami sędziwymi zazwyczaj mamy do czynienia z dwoma ostatnimi formami wsparcia. Gdy ktoś znajduje się poza zatrudnieniem w związku ze sprawowaniem opieki nad sędziwą osobą bliską, może po spełnieniu szeregu warunków otrzymać wspomniane zasiłki, ale nie może wykonywać, nawet dorywczo, jakiejkolwiek odpłatnej pracy. Nowe przepisy niestety tego nie zmieniają, a powinny. Część osób pobierających zasiłki z tytułu sprawowanej opieki nie będzie skłonna rezygnować z prawa do świadczeń, aby móc starać się o pomoc w aktywizacji zawodowej. Zwłaszcza, że zatrudnienie czy prowadzenie firmy może się w pewnym momencie skończyć. Co wtedy? Wydaje się, że istnieje potrzeba wprowadzenia możliwości godzenia pobierania owych świadczeń dla opiekunów z jakimiś formami aktywności zawodowej (choćby w pewien sposób limitowanej). Takie działania stanowiłyby dopełnienie do pakietu zmian, który rząd w ramach programu „Za życiem” już przyjął. Na razie nie widać jednak ku temu gotowości.
Warto natomiast wspomnieć o jeszcze jednym rozwiązaniu, które znalazło się w przyjętych zmianach prawnych. Chodzi o możliwość przyznania rodzinie z osobą niepełnosprawną (w tym starszą) jako pomoc w obowiązkach domowych wsparcia ze strony osób, które będąc bezrobotnymi, zostaną skierowane do świadczenia usług społecznie użytecznych. Zgodnie z nowymi przepisami rodzina z osobą wymagającą opieki będzie mogła tą drogą uzyskać nie więcej niż 10 godzin tygodniowo pomocy. Pomoc ta nie będzie mogła wprawdzie obejmować czynności opiekuńczych czy pielęgnacyjnych, ale na przykład pomoc w zakupach, sprzątaniu, pracach domowych. Dla rodzin, które na co dzień niemal całodobowo muszą czuwać przy swym podopiecznym (np. przykutym do łóżka lub cierpiącym na zaburzenia poznawcze w związku z demencją) taka pomoc może okazać się nie do przecenienia. Oprócz tego nadal istnieje potrzeba przyjęcia osobnych regulacji, które dostarczałyby tzw.opiekę wytchnieniową, czyli opiekę zastępczą na czas dłuższej nieobecności opiekuna (np. w związku z leczeniem, rehabilitacją czy odpoczynkiem). Warto dodać, że tego rodzaju instrument wsparcia został od początku przewidziany w programie „Za życiem”, natomiast propozycje zmian ustawowych są jeszcze przed nami. Być może pojawią się pod koniec 2017 roku, na kiedy planowane jest przyjęcie drugiego pakietu zmian w ramach programu.
Na koniec podkreślmy – realizacja programu nie jest procesem zamkniętym. Zasadnym jest, aby osoby zainteresowane polityką senioralną na różnych szczeblach i w różnych obszarach (zwłaszcza opiekuńczym) śledziły postępy w projektowaniu, konsultowaniu i wdrażaniu w życie kolejnych zmian oraz aktywnie zgłaszały swoje uwagi i pomysły. Na stronie Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej jest zakładka „Za życiem” – można dowiedzieć się tu dużo więcej, a także śledzić aktualizacje. Choć omawiany program nie stanowi bezpośredniej realizacji polityki senioralnej, może mieć na nią wpływ.
 


[1] B.Szatur-Jaworska, System wsparcia społecznego osób starszych w Polsce, w: B.Szatur-Jaworska, P.Szukalski, System wsparcia osób starszych w środowisku zamieszkania, RPO 2016, s.106-107
[2] Monitor Polski, Program Kompleksowego wsparcia dla rodzin „ Za Życiem” przyjęty uchwałą nr 160 Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 2016 r. ( M.P.poz 1250).