Projektowanie z perspektywą 60+
Jednym z kluczowych wyzwań współczesnej architektury, w kontekście stale powiększającej się populacji osób starszych, jest temat tworzenia przestrzeni zamieszkania dla ludzi w podeszłym wieku.
Niniejszy artykuł pokazuje złożoność problemu kształtowania środowiska zamieszkania z tak zwaną perspektywą 60+[1] w skali otoczenia, budynku i wnętrza. Projektowanie z perspektywą 60+ to programowanie i projektowanie np. budynków mieszkalnych, które uwzględnia szereg zasad związanych z projektowaniem dla osób starszych, m.in. terapeutyczną rolę przestrzeni. Istnieje szereg uwarunkowań, które mogą stać się elementami wspierającymi osoby 60+ w środowisku ich zamieszkania.
Istotne jest uwzględnienie rozwiązań funkcjonalnych, ale również zdolności adaptacyjnych i potrzeb życiowych odczuwanych przez osoby starsze znajdujące się w fazie życia wymagającej stabilności środowiska życiowego oraz osobowego bezpieczeństwa. Ważne są także kompetencje przestrzenne przyszłego użytkownika, znaczenie kapitału ludzkiego, jaki stanowią osoby 60+ w naszym społeczeństwie, standaryzacja norm kulturowych zawarta w praktykach życiowych osób 60+, a także zwrócenie uwagi na projektowanie „dziś”, które będzie miało swoje konsekwencje „jutro”. Projektowanie z perspektywą 60+ pozwala spojrzeć na kształtowanie środowiska zamieszkania nie tylko w kontekście potrzeb dzisiejszego pokolenia osób starszych, ale także pokolenia obecnych Millenialsów, którzy za 40 lat będą w wieku dojrzałym i będą mieszkać w obiektach, które dzisiaj powstaną.
Zadaniem architektury – w tym przypadku budownictwa senioralnego – jest spełnienie szeregu wymogów ergonomicznych, zapewnienie odpowiednich warunków fizycznych i społecznych, czyli dostarczenie tzw. środowiskowych wskazówek, które pomogą stworzyć odpowiednie warunki życia, czyli przyjazne i stymulujące.

1. Potrzeby osób 60+ w kontekście środowiska zamieszkania

Specyficzne potrzeby osób starszych, zalecenia związane z ich aktywizacją, a także podkreślanie terapeutycznej roli otoczenia osób starszych wymagają stworzenia zaleceń i wytycznych projektowych związanych z preferencjami starszych użytkowników budynków mieszkalnych, które często są osobami niepełnosprawnymi. Ponadto osobom tym zwykle towarzyszy szereg dysfunkcji: wzroku, słuchu, ruchu, ale i zaburzeń zachowania. Osoby starsze są również szczególną grupą użytkowników z powodu zwiększonych indywidualnych potrzeb wynikających z ich stanu fizycznej sprawności, psychicznego podejścia do starzenia oraz często obniżonej pozycji społecznej. Wśród wielu problemów zdrowotnych osób starszych na szczególną uwagę zasługują dolegliwości powszechne w tej grupie wiekowej, np. zaburzenia funkcji poznawczych dotyczące wielu procesów intelektualnych (pamięci długoterminowej oraz krótkoterminowej, procesów językowych, funkcji wzrokowo- przestrzennych, funkcji konstrukcyjnych i wykonawczych, procesów spostrzegawczych oraz tzw. „myślenia abstrakcyjnego”).
Proces poznawczy zapewnia sprawne funkcjonowanie w otaczającym środowisku, spostrzeganie docierających bodźców, analizowanie sytuacji, formułowanie wniosków, a w końcu podejmowanie właściwych decyzji oraz działań. Konsekwencje zdrowotne i społeczne zarówno dla choroby Alzheimera, jak i innych rodzajów otępień są oczywiste i stanowią ogromne obciążenie dla chorego i jego opiekunów. Utrzymywanie się umiarkowanych zaburzeń poznawczych przez kilka lat obniża jakość życia i wpływa na samopoczucie oraz stan zdrowia osób starszych. Trudność z wykonywaniem złożonych czynności – jak zakupy, przygotowanie posiłków lub obsługa bardziej skomplikowanych urządzeń (np. sprzętu gospodarstwa domowego) – wywołują lęk i poczucie bezradności związane z pogarszającymi się możliwościami samodzielnego funkcjonowania, a także przyczyniają się do obniżenia nastroju, a nawet do depresji. W związku z tym problemy zdrowotne
i pielęgnacyjne mieszkańców w starszym wieku, często przewlekle chorych, rodzą szereg wymagań, które powodują konieczność specyficznego podejścia do projektowania przestrzeni mieszkalnej.
W projektowaniu z perspektywą 60+ należy wziąć pod uwagę deficyty w samodzielności dotyczące wykonywania czynności codziennych. Mamy tu na myśli m.in. ubieranie, higienę osobistą, przyjmowanie posiłków, korzystanie z toalety. Do tego dochodzą problemy związane np. z poczuciem osamotnienia, wyobcowania czy bezużyteczności, trudności w porozumieniu i kontaktach międzyludzkich, lęk o zdrowie i życie własne oraz najbliższych osób, stopniowa utrata poczucia bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego, poczucie zagubienia, zwłaszcza w nowych przestrzeniach, a także występowanie zaburzeń nastroju, skłonności depresyjne. Osoby starsze powinny mieć możliwość realizacji szeregu specyficznych potrzeb, między innymi kontaktu z innymi ludźmi, dzielenia się swoimi umiejętnościami z innymi (to dowartościowuje, realizuje potrzebę rozwoju i samorealizacji). Należy zadbać o zapewnienie poczucia swobody, a także o możliwość relaksu i wyciszenia. Stąd miejsce zamieszkania z perspektywą 60+ powinno być realizowane w następujących wymiarach:

  • w zakresie kształtowania rozwiązań przestrzennych – architektonicznych i technicznych,
  • w zakresie kształtowania klimatu społecznego, behawioralnego – troska o odpowiedni poziom relacji interpersonalnych, stwarzanie płaszczyzny wsparcia w miejscu zamieszkania.

1.2. Współczesne koncepcje projektowania dla osób starszych

Teorie architektoniczne wywodzące się z psychologii środowiskowej biorą pod uwagę znaczący wpływ ukształtowania przestrzeni na jakość życia użytkujących ją ludzi w każdym typie środowiska zbudowanego. Do najbardziej nośnych i istotnych z punktu widzenia osób starszych idei stosowanych w projektowaniu architektonicznym należą Universal DesignBuilt for All, jako efekt zaakceptowania zindywidualizowanych potrzeb ludzkich w środowisku zbudowanym związanym z wiekiem, stanem zdrowia i kręgiem kulturowym – zasady te ujmują zagadnienia objęte większością wyżej wymienionych teorii psychologii środowiskowej, a także wymagania ergonomii. Odnoszą się do tworzenia środowiska zbudowanego odpowiadającego złożonym i zróżnicowanym potrzebom ludzkim.
Ważnym elementem projektowania 60+ jest rola środowiska terapeutycznego, które definiowane jest poprzez pewne cechy i wymagania. Pierwszą cechą jest zamieszkiwalność (habitability), która oznacza zespół elementów wpływających na komfort, wykonywanie zadań, dobrostan jednostki oraz morale grup funkcjonujących w danym środowisku. Zadaniem architektury jest spełnienie szeregu wymogów ergonomicznych – jak dostępność, transparentność, intymność, uspołecznienie różnych elementów przestrzeni. Poza tym na zamieszkiwalność wpływają warunki fizyczne: przestrzeń, klimat, światło, wilgotność, ale również warunki społeczne: izolacja od rodziny, przyjaciół, brak prywatności, zaburzenie poczucia terytorialności. Zamieszkiwalność jest również zdeterminowana zakresem czasowym przebywania w danym środowisku oraz bezpieczeństwem środowiskowym rozumianym dwojako, w aspekcie psychologicznym (znajdowanie drogi, znajomość zajmowanej przestrzeni i orientacja w niej w przypadku zagrożenia, czyli np. mapy poznawcze) i architektonicznym (bezpieczeństwo komunikacyjne, przeciwpożarowe, ewakuacyjne itp.).
Środowisko terapeutyczne to środowisko transparentne, a więc zapewniające percepcyjny i przestrzenny dostęp do sygnałów bezpieczeństwa. Poczucie bezpieczeństwa jest zależne od stopnia personalizacji przestrzeni wewnętrznej, natomiast personalizacja przestrzeni zewnętrznej wywołuje poczucie dumy ze środowiska, w rezultacie pobudza działania akomodacyjne w środowisku zamieszkania, np. w domach seniora.
Trzecią cechą środowiska terapeutycznego jest satysfakcja środowiskowa. Na satysfakcję środowiskową mają wpływ takie czynniki, jak jakość i zażyłość więzi międzyludzkich, poczucie rozwoju, poczucie własnej wartości. Architektura w tym aspekcie ma wyznaczać częstotliwość
i charakter komunikacji między ludźmi, dostarcza atrybutów do identyfikacji z miejscem zamieszkania i bytowania, hierarchizuje ludzi przestrzennie według pełnionych ról oraz posiadanego statusu.
Jedną z głównych ról środowiska terapeutycznego jest podniesienie znaczenia, poczucia przynależności, zagnieżdżenia w lokalnym środowisku zamieszkania osób starszych
Nie zawsze powyższe koncepcje mają swoje zastosowanie praktyczne. Z reguły, jeżeli są stosowane w projektowaniu architektonicznym i urbanistycznym, to głównie w obiektach dedykowanych osobom starszym lub niepełnosprawnym, zupełnie zapominając, że te osoby są częścią społeczeństwa i mają takie same prawa użytkowania każdej przestrzeni miejskiej i każdego budynku użyteczności publicznej. Właśnie to jest jedną z nadrzędnych cech projektowania z perspektywą 60+, że każda przestrzeń, w każdej skali powinna być przez pryzmat starzejącego się społeczeństwa zaprojektowana.

2. Współczesne formy zamieszkania z perspektywą 60+

Obecnie funkcjonujące formy zamieszkania i opieki nad osobami starszymi dzielą się na dwa podstawowe typy: instytucjonalne i nieinstytucjonalne z usługami domowymi.
Opieka instytucjonalna dotyczy domów opieki zapewniających usługi bytowe, pielęgniarskie oraz opiekuńcze. Do nieinstytucjonalnych form opieki należą własne mieszkania, domy lub osiedla emeryckie z możliwością korzystania z usług medycznych i opiekuńczych.
Obie formy opieki posiadają zalety i wady. Dla jednego mieszkańca życie w środowisku domowym jest korzystne ze względu na kontakt z różnymi grupami, a dla innego – może okazać się męczące lub nawet niemożliwe. Natomiast okazuje się, że przebywanie wśród osób w podobnym wieku związane jest z większą aktywnością, ponieważ środowisko to posiada cechy wspólne oraz podobne problemy.
W Polsce funkcjonują zarówno publiczne, jak i niepubliczne formy opieki nad osobami starszymi, które stanowią kontynuację formy, która wykształciła się jeszcze w czasach PRL na fali silnego zainteresowania problematyką starości w latach 60. w Europie. Powstałe koncepcje architektoniczne, z uwagi na ciągle niski status materialny osób starszych, były i są z reguły niedostosowane do fizycznych i psychicznych potrzeb człowieka starszego. Ponadto nie uwzględniają statusu materialnego i różnorodnych indywidualnych zapotrzebowań przestrzennych wynikających z poziomu aspiracji kulturowych i stanu zdrowia poszczególnych użytkowników.
Społeczeństwa zachodnie, zasobniejsze finansowo od naszego, dopracowały się już licznych wzorców i modeli – zarówno przestrzennych, jak i organizacyjnych, które jednak nie mogą być przenoszone w sposób automatyczny do naszego kręgu kulturowego. W Polsce potrzebujemy nowych wzorców przestrzennych dostosowanych do naszej kultury i oczekiwań oraz możliwości finansowych naszego starzejącego się społeczeństwa.
Stosowane formy zamieszkania osób starszych zakładają przede wszystkim utrzymanie samodzielności zamieszkania osób 60+ we własnym mieszkaniu, a także zakładanie wspólnot mieszkaniowych dla seniorów (np. cohousing międzypokoleniowy i senioralny) czy rodzinnych domów pomocy społecznej. Bardziej zinstytucjonalizowane formy zamieszkania to małe środowiskowe ośrodki opiekuńcze, domy dla osób starszych wymagających wsparcia, a także domy dla osób starszych wymagających specjalistycznej opieki.
Środowisko zamieszkania z perspektywą 60+ powinno być całkowicie dostosowane do potrzeb osób starszych i niepełnosprawnych, pozbawione barier architektonicznych, odpowiednio wyposażone we właściwe urządzenia i instalacje. Powinny znajdować się niedaleko urządzeń infrastruktury społecznej i placówek usługowo-handlowych, a przede wszystkim koszty utrzymania powinny być przystępne dla każdego zainteresowanego.

3. Projektowania mieszkań z perspektywą 60+, z uwzględnieniem koncepcji środowiska terapeutycznego (budynek i otoczenie)

W świetle zmian fizycznych i psychicznych towarzyszących starzeniu się można zidentyfikować liczne wytyczne ergonomiczne, które mogą wpływać na niezależność funkcjonowania
i bezpieczeństwo osób starszych.
Punktem wyjścia w projektowaniu dla osób starszych jest konieczność eliminacji różnego rodzaju barier:

  • bariery wzrokowe jako najbardziej znaczące w prawidłowej percepcji otoczenia: nieczytelność układu przestrzennego obiektu, niedostateczny poziom oświetlenia dziennego i sztucznego, nieczytelny lub niezrozumiały system identyfikacji wizualnej w obiekcie, nieodpowiednie zestawienia kolorystyczne pogarszające odbiór informacji, np. o zmianach poziomu podłogi, obniżeniach sufitu, olśnienie wywołane odblaskiem od materiałów wykończeniowych (zwłaszcza w pomieszczeniach z silnym nasłonecznieniem), połyskująca jasna podłoga sprawiająca wrażenie mokrej i niebezpiecznej dla osób niedowidzących, brak stopniowania natężenia światła pomiędzy pomieszczeniami, np. w strefie wejścia prowadzący do efektu olśnienia;
  • bariery lokomocyjne związane z ograniczeniami ruchowymi i lokomocyjnymi, pogarszające warunki niezależności w codziennych czynnościach – brak odpowiednich uchwytów, poręczy wzdłuż ciągów komunikacyjnych, zbyt śliska nawierzchnia posadzek. Dotyczy to także braku zapewnienia odpowiedniej wielkości przestrzeni manewrowych przy wykorzystaniu pomocniczego sprzętu mechanicznego, zwłaszcza w przestrzeniach osobistych, co utrudnia samodzielne funkcjonowanie;
  • bariery kognitywne (poznawcze) powiązane z procesami pogarszania się zdolności do przyswajania nowych informacji z otoczenia oraz zdolności do łączenia faktów i myślenia abstrakcyjnego. Zmiana miejsca zamieszkania na placówkę opiekuńczą z nowymi warunkami w otoczeniu i nowym układem pomieszczeń stawia w trudnym położeniu szczególnie osoby cierpiące na choroby otępienne (np. choroba Alzheimera), dla których nowe miejsce pobytu może stanowić czynnik stresogenny, wywołujący stan podwyższonego napięcia.

4.1. Otoczenie budynku z perspektywą 60+

Nawet najlepiej zaprojektowanego budynku mieszkalnego dla osoby starszej nie można zaliczyć do projektu z perspektywą 60+, jeśli jego otoczenie nie spełnia określonych wymogów i standardów. Możliwość kontaktu z otoczeniem budynku i dostępność zewnętrznego środowiska poprawia osobom starszym samopoczucie, łagodzi stresy i poprawia jakość życia. Istotne jest zastosowanie zasad „projektowania uniwersalnego” w kształtowaniu otoczenia budynku, co pozytywnie wpłynie na zapewnienie dostępności wszystkich jego elementów. Ważnym elementem projektowania otoczenia
z perspektywą 60+ jest także projektowanie odpowiednich – pod względem wielkości oraz usytuowania w stosunku do stron świata i otoczenia budynku – okien (szczególnie w pobliżu tzw. „centrum kontroli”, czyli miejsca obserwacji otoczenia).
Konieczne jest stworzenie odpowiednich warunków – bezpiecznej, relaksującej przestrzeni z miejscami do siedzenia i czytelnym dojściem do niego czy też zaprojektowanie bardziej specjalistycznych elementów zagospodarowania otoczenia budynku, jak np. ścieżki sensoryczne, skwery, ogrody (również ogrody zimowe, patio) z możliwością pielęgnacji roślin, ewentualnie jedynie ich obserwacji lub po prostu obserwacji aktywności innych. Ważnym elementem jest także odpowiednie zaprojektowanie „czytelności” otoczenia budynku poprzez odpowiednią kolorystykę, identyfikację graficzną czy odpowiednio użyte materiały, co może pozytywnie wpłynąć na aspekt „wayfindingu”, czyli łatwości odnalezienia wejścia do budynku (w szczególności istotne z punktu widzenia osób cierpiących na demencję czy Alzheimera).

4.2. Kształtowanie mieszkań z perspektywą 60+

Program funkcjonalny projektowania mieszkania wedle prawa wynika z Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. nr 75. Poz. 690, z późniejszymi zmianami).
Wyróżniamy następujące pomieszczenia w mieszkaniu:

  • pomieszczenia mieszkalne (pokoje), w tym co najmniej jeden pokój o powierzchni nie mniejszej niż 16 m2;
  • kuchnia lub wnęka kuchenna;
  • łazienka;
  • ustęp wydzielony lub miska ustępowa w łazience;
  • przestrzeń składowania;
  • przestrzeń komunikacji wewnętrznej.

Podstawowe wymagania projektowania wnętrza mieszkania dotyczą:

  • przewietrzania i wentylacji;
  • oświetlenia światłem dziennym pokoi i kuchni;
  • minimalnych szerokości pomieszczeń;
  • wyposażenia w instalacje i urządzenia (wodociągowe, kanalizacyjne, grzewcze, elektryczne, telekomunikacyjne oraz w razie potrzeby gazowe, telewizji przemysłowej, sygnalizacji domowej i domofonowej, klimatyzacji).

Wymagania związane z wielkością, układem funkcjonalno-przestrzennym i wyposażeniem mieszkań są zróżnicowane i bezpośrednio powinny wynikać z rodzaju niepełnosprawności, schorzenia czy wieku. Konieczne jest kształtowanie mieszkań w taki sposób, aby sprostać zmieniającym się w czasie potrzebom użytkowników (rys.1 obrazuje cykl życia człowieka w kontekście zapotrzebowania na przestrzeń zamieszkania).
Rys. 1 Cykl życia człowieka a zmienność potrzeb mieszkaniowych. Źródło: opracowanie własne na podstawie Alexander 1998.
Podstawową zasadą kształtowania wnętrz mieszkalnych jest możliwość zaprojektowania części dziennej na planie zamkniętym lub na planie otwartym.

Rys. 2. Układ funkcjonalno-przestrzenny mieszkania – PLAN ZAMKNIĘTY. Źródło: opracowanie własne.
Rys. 3. Układ funkcjonalno-przestrzenny mieszkania – PLAN OTWARTY. Źródło: opracowanie własne.

Kolejną zasadą projektowania mieszkań z perspektywą 60+ jest prostota i czytelność układu przestrzennego. Należy uwypuklić rolę specjalnego wyposażenia ułatwiającego poruszanie się, czynności związane z higieną i codziennym życiem.
Przydatnym narzędziem w zakresie projektowania i wyposażania mieszkań z perspektywą 60+ może być poniższa lista kontrolna[2]:

1 Wejście Czy powierzchnia ruchu w strefie wejścia i przy dźwigu jest dostatecznie obszerna?
Czy istnieje możliwość dojazdu osoby niepełnosprawnej do dźwigu
z zewnątrz z poziomu chodnika?
 
2 Rzut mieszkania Czy mieszkanie ma dostateczną wielkość i poszczególne pomieszczenia również?
Czy w układzie mieszkania uwzględniono wyposażenie w postaci wózka inwalidzkiego?
Czy łazienka przylega do sypialni i ma bezpośrednie połączenie z nią?
 
3 Kuchnia Czy jest przewidziane miejsce do jedzenia w kuchni lub bezpośrednim sąsiedztwie osiągalne bez przechodzenia przez drzwi?
Czy jest możliwa korekta wysokości miejsca pracy w kuchni?
Czy pod piecykiem, zlewozmywakiem, płytą do pracy jest miejsce dla korzystających z wózka inwalidzkiego?
 
4 Drzwi Czy otwory drzwiowe są dostatecznie szerokie, a ich ilość minimalna?
Czy drzwi są bez progów?
 
5 Okna Czy otwieranie okien i patrzenie przez nie jest dogodne dla osoby korzystającej z wózka inwalidzkiego?
 
6 Sanitariaty Czy armatura jest obsługiwana systemem dźwigniowym (przesuwnym)
i czy jest wyposażona w termostat?Czy w obszarze łazienki zabudowano uchwyty utrzymujące, podpierające, zabezpieczające itp.?Czy sposób zabudowania wanny pozwala na użycie podnośnika podczas kąpieli?
Czy powierzchnia pod prysznicem jest przystosowana dla korzystających z wózka inwalidzkiego i do mycia w pozycji siedzącej?

4.3. Kształtowanie wnętrz z perspektywą 60+

Wnętrza stanowią jeden z zasadniczych obszarów kształtowania najbliższego otoczenia człowieka. Podstawowym kryterium kształtowania poszczególnych pomieszczeń są uwarunkowania formalno-prawne. Na podstawie analizy obowiązujących uwarunkowań formalno-prawnych, w tym przede wszystkim Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U z dnia 15 czerwca 2002r. z późn. zm.), można stwierdzić, że przepisy prawa budowlanego bardzo dokładnie określają wytyczne ergonomiczne. Są to jednak regulacje zapewniające realizację podstawowych wymagań, a nie projektowania z perspektywą 60+. Wiele istotnych czynników warunkujących komfort użytkowania nie jest ujętych z powodu specyfiki problemu, czyli dużej indywidualizacji potrzeb użytkowników. Ponadto obowiązujące przepisy są ogólne, a przede wszystkim odnoszą się do wymiarów minimalnych, które są powszechnie realizowane przez projektantów i inwestorów, głównie ze względów ekonomicznych. Wynika to także z nieznajomości i nieświadomości specyficznych potrzeb użytkowników. Nakazane ustawowo ułatwienia architektoniczne nie odnoszą się do takich aspektów formalnych, jak kolorystyka, oświetlenie sztuczne czy dzienne (stawiane przez prawo wymagania są niewystarczające), elementy wykończeniowe i ich faktura czy wyposażenie.
Polskie przepisy regulują zasady realizacji obiektów dla osób starszych przede wszystkim pod kątem osób poruszających się na wózkach inwalidzkich. Wymogi dostępności niepełnosprawnych ruchowo użytkowników związane z wykończeniem pomieszczeń dotyczą przede wszystkim:

  • szerokości korytarzy i drzwi dostosowane do przejazdu wózkiem inwalidzkim (90 cm) lub łóżkiem rehabilitacyjnym – (minimum 110 cm w świetle);
  • brak progów pomiędzy pomieszczeniami;
  • dostosowanie wielkości pomieszczeń i przestrzeni manewrowej dla osób niepełnosprawnych używających wózków, balkoników itp.;
  • zastosowanie poręczy wzdłuż ciągów komunikacyjnych na wys. 85 cm;
  • lokalizacja miejsc siedzących na korytarzach, przy windach, na półpiętrach klatek schodowych itp. (siedziska z oparciem i podłokietnikami);
  • czytelne oznakowanie kolorystyczne wszelkich różnic poziomów na posadzce, wyróżnienie schodów za pomocą prawidłowego oznakowania (zróżnicowanie kolorystyczne podstopnicy), stosowanie pochwytów po obu stronach biegu schodów.

W związku z tym konieczne jest określenie wytycznych dla innych, istotnych
i newralgicznych elementów związanych z kształtowaniem wnętrz z punktu widzenia różnorodnych potrzeb osób starszych, tj. oświetlenia czy kolorystyki wnętrz.

4.4  Oświetlenie z perspektywą 60+

Dobre oświetlenie w budynkach pomaga użytkownikom w orientacji, wzmacnia poczucie bezpieczeństwa, np. poprzez możliwość rozpoznawania systemów informacji graficznej czy widzenia rozmówcy – jego twarzy. Słabe oświetlenie zwiększa niepokój i ryzyko upadku, a także sprawia, że otoczenie staje się mniej czytelne. Fizjologiczne zmiany wzroku u osób starszych powodują, że potrzebują one dwa razy więcej światła, niż określają to  standardy oświetlenia. Jest to szczególnie ważne dla osób z demencją ze względu na gorszą zdolność ich mózgu do przetwarzania sygnałów wizualnych. Wyższy poziom oświetlenia wspomaga zachowania racjonalne. Kolejnymi elementami wpływającymi na prawidłowe widzenie są odbicie i kontrast. Odblaski dezorientują, więc zaleca się stosowanie ogólnego, jednorodnego oświetlenia o stałym natężeniu na sufitach i ścianach, brak oświetlenia punktowego, np. w postaci reflektorów. Kontrola oświetlenia powinna odbywać się za pomocą czujników ruchu, czasowych wyłączników, wyłączników działających przy odpowiedniej ilości światła dziennego – zaleca się stosowanie systemów oświetleniowych, które minimalizują również koszty zużycia energii elektrycznej.
Optymalne wykorzystanie światła dziennego uzyskuje się poprzez zastosowanie odpowiedniej kolorystyki, która może rozjaśniać pomieszczenia ciemne, ale i blokować nadmierną ilość światła dziennego, co zapobiega stosowaniu żaluzji czy zasłon, które mogą ograniczać kontakt z otoczeniem.

4.5 Kolory i kontrast z perspektywą 60+

Podczas projektowania środowiska, w którym przebywać będą osoby starsze, należy pamiętać, że inaczej postrzegają one swoje otoczenie. W jego zrozumieniu i zwiększeniu poczucia bezpieczeństwa pomaga odpowiednie wykorzystanie koloru i kontrastu. Należy projektować poprzez zastosowanie większego kontrastu i odpowiednich kolorów. Dotyczy to nie tylko takich elementów orientujących jak np. drzwi do toalety, ale również elementów wyposażenia (kolorowy sedes, uchwyty). Jeśli chodzi o elementy komunikacji pionowej – schody. Zaprojektowanie kontrastującego pasa na podstopnicy lub krawędzi stopnia, wyróżnienie kolorystyczne pochwytów, pomaga w ich użytkowaniu osobom z dysfunkcjami wzroku.
Przeciwny efekt uzyskuje się, stosując mały kontrast, np. przy oznakowaniu pomieszczeń nieprzeznaczonych dla mieszkańców (pomieszczenia techniczne, magazyny itp.). Mniejszy kontrast należy również stosować przy projektowaniu posadzki – przy zmianie koloru podłogi należy robić to stopniowo, ponieważ mocne zróżnicowanie kolorystyczne posadzek może wywoływać wrażenie nierówności, co z kolei prowadzi do pogorszenia stabilności i jest czynnikiem ryzyka upadków. Jeśli chodzi o posadzki, należy unikać stosowania wzorów i deseni, gdyż mogą, szczególnie osobom
z demencją, kojarzyć się z dziurami lub przeszkodami. Nie stosuje się też powierzchni błyszczących. Kontrast jest kluczem prawidłowego widzenia, a także prawidłowej percepcji otoczenia przez osobę starszą – pomaga w pojmowaniu i zrozumieniu otaczającego środowiska, jego funkcji i elementów.

4.6  „Centrum kontroli”

Psycholog M. Powell Lawton [3] opisał projekt badawczy dotyczący poprawy środowiska domowego osób starszych. Pracownik socjalny, architekt, psycholog i terapeuta odwiedzali domy ludzi w podeszłym wieku. U większości dostrzeżono, m.in. potrzebę stworzenia tzw. „centrum kontroli” umożliwiającego jednoczesną obserwację drzwi wejściowych i ulicy za oknem. W bezpośrednim sąsiedztwie znajdowały się telefon, radio oraz telewizor, które zapewniały kontakt ze światem zewnętrznym, a na stoliku w zasięgu ręki – lekarstwa, jedzenie, coś do czytania oraz inne potrzebne przedmioty.
Elementy wyposażenia wnętrza dostępne dla mieszkańców w ich bezpośrednim sąsiedztwie można podzielić na stałe elementy wyposażenia – okno, dzwonek przywoławczy, wtyczka do kontaktu, lamka stojąca, szafka przyłóżkowa. Są to również przedmioty osobiste, które osoby starsze chcą mieć przy sobie (np. okulary, kubek, kosmetyczka), ale też przedmioty poprawiające samopoczucie, czyli np. zdjęcie bliskiej osoby. Stałe elementy wyposażenia powinny być odpowiednio zaprojektowane, np. widok przez okno, umeblowanie ułatwiające obserwację drzwi. Powinien być również zapewniony wygodny dostęp do mieszkańca przez personel czy opiekuna. Miejsce dla prywatnych przedmiotów przeznaczonych dla mieszkańca to szafka przyłóżkowa, czasami parapet okienny, półki, fragment ściany itp.

5. Podsumowanie

Projektowanie z perspektywą 60+ jest wyzwaniem, które stoi przed polskimi architektami, urbanistami i projektantami w XXI wieku ze względu na postępujący proces starzenia się społeczeństwa[4], ale także ze względu na społeczny, a  nawet czasami czysto „egoistyczny”, charakter tego zagadnienia – kiedy współczesne środowisko decydentów, architektów i projektantów uświadomi sobie, że projektuje właściwie środowisko życia na „swoją” starość.
Osoby starsze są szczególną grupą użytkowników, bardzo zróżnicowaną pod wieloma względami, częściej niż inne grupy narażoną na niepełnosprawności, które pojawiają się wraz z wiekiem, a którym towarzyszy szereg dysfunkcji, np. wzroku, słuchu, ruchu, ale i zaburzeń zachowania. Wykazują również szereg indywidualnych potrzeb wynikających z ich stanu fizycznej sprawności, psychicznego podejścia do starzenia oraz często obniżonej pozycji społecznej.
Istotne dla tworzenia środowiska zamieszkania z perspektywą 60+ jest jego terapeutyczny charakter, który powinien mieć swoje odzwierciedlenie w każdej skali projektowanej przestrzeni – otoczenia budynku, samego budynku, prawidłowo dobranych i zaprojektowanych elementów wykończenia, wyposażenia wnętrz itd.
Na komfort użytkowania budynku wpływa również przeanalizowanie zagadnień związanych z mikroklimatem wnętrz (komfort cieplny, czyli odpowiednia temperatura i wilgotność powietrza, zagadnienia związane z akustyką, prawidłowo zaprojektowanymi instalacjami, oświetlenie światłem dziennym itp.). Projekt zabudowy mieszkaniowej dla osoby 60+ musi spełniać dwie zasadnicze cechy – aktywizować i umożliwiać niezależność w środowisku zamieszkania jak najdłużej. Powinien także dawać możliwość personalizowania swoich przestrzeni osobom starszym, nawet wtedy, kiedy ze względu na ich stan zdrowia konieczny jest ich pobyt w ośrodkach opieki.
 


Literatura:

  1. Publikacje książkowe:
  2. Bańka, Społeczna psychologia środowiskowa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002.
  3. A. Bell, Th. C. Greene, J. D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiska. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
  4. Bielak, Optymalne środowisko życia i zamieszkania w ośrodkach pobytu stałego dla osób starszych, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2011.
  5. Kawczyńska-Butrym, Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1998.

M.P. Lawton, An Environmental Psychologist Ages, Environment and Behavior Studies: Emergence of Intellectual Traditions 1999.

  1. Maslow, Motywacja i osobowość, PWN, Warszawa 2013.
  2. Max-Neef, A. Elizade, M. Hopenhazn, Human Scale Development. Conception, Application and Futher Reflections, The Apex Press, London, New York 1991.
  3. Niezabitowska E., D. Masły, Oceny jakości środowiska zbudowanego i ich znaczenie dla rozwoju koncepcji budynku zrównoważonego, Wydawnictwo Pol. Śl., Gliwice 2007.

Nowa Karta Ateńska 2003. Wizja Miast XXI wieku – La Nouvelle Charte d’Athennes 2003, The New Charter of Athens, Alinea, Firenze 2003, Redakcja polska: Towarzystwo Urbanistów Polskich.

  1. Passini, Wayfinding in Architecture, Van Nostrand reihold, New York 1984.
  2. Sanoff, Integrowanie projektowania, ewaluacji i partycypacji w środowisku architektonicznym, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań 1999.
  3. Steele, Physical Setting and organizational Development, Addison-Wesley, London 1973
  4. Szweda-Lewandowska, Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej wśród seniorów w Polsce w perspektywie 2035 roku, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica 231, Łódź 2009.
  5. Venturi, Complexity and Contradiction in Architecture, MoMA, New York 1984.

 

  1. Artykuły:
  2. Kwiatkowska., J. Szczepańska, M. Woźniewski, G. Greń., Zaburzenia poznawcze u osób starszych w świetle oceny metablicznych czynników ryzyka chorób sercowo – naczyniowych, „Acta Angiol”, Vol.11, No.1, 2005, s. 38-39.

J.M. Tornington, P.R. Tregenza, Lighting for people with Dementia, “Lighting res. Technology”, 2007 (39): 81-97.
 

  1. Akty prawne:

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. (Dz.U. 02 Nr 75 poz. 690 z późniejszymi zmianami).
Rozporządzenie Ministra Pracy i polityki Społecznej z dnia 23.08.2012r. w sprawie domów pomocy społecznej.
Ustawa z dnia 7.07.1994r. Prawo Budowlane.
 
Nota o autorkach:
dr inż. arch. Agnieszka Labus – inicjatorka i Prezes Zarządu Fundacji Laboratorium Architektury 60+ (LAB 60+), Dyrektor Centrum Innowacji i Transferu Technologii na Politechnice Śląskiej w Gliwicach oraz adiunkt w Katedrze Urbanistyki i Planowania Przestrzennego Wydział Architektury na Politechnice Śląskiej. Jako pierwsza w Polsce podjęła dyskurs naukowy dotyczący koncepcji odnowy miast europejskich w XXI wieku jako miejsca przyjaznego ludziom starszym, co posłużyło do opracowania zagadnień przestrzennych w pierwszym w Polsce dokumencie strategicznym dla regionu małopolskiego. Autorka jednej monografii i ponad 40 artykułów związanych z problematyką planowania i projektowania w kontekście starzenia się społeczeństwa. Jest cenionym i nagradzanym ekspertem m.in. przez MNiSW, Fundację na rzecz Nauki Polskiej, Ambasadę Francji, w 2014 roku otrzymała Nagrodę Naukową „Polityki”. Jej działalność przypomina misję na rzecz potrzeb stale rosnącego liczebnie pokolenia ludzi starszych.
dr inż. arch. Iwona Benek – członkini zarządu i ekspert Fundacji Laboratorium Architektury 60+ (LAB 60+), adiunkt w Katedrze Teorii Projektowania i Historii Architektury, Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Jej działalność naukowa i praktyczna związana jest z problematyką projektowania dla osób starszych, z ich percepcją oraz potrzebami. Autorka około 30 artykułów związanych z problematyką projektowania dla osób niepełnosprawnych oraz starszych, współautorka 3 monografii. Autorka licznych projektów architektonicznych i wnętrz z uwzględnieniem perspektywy 60+. W 2002 r. otrzymała nagrodę Ministra Edukacji Narodowej i Sportu za pracę doktorską pt. Modernizacja zabudowy mieszkaniowej w aspekcie potrzeb osób niepełnosprawnych na przykładzie Katowic. Dwukrotna laureatka Złotej kredy w 2003 i 2004 r. – przyznawanej przez studentów Politechniki Śląskiej.
 


[1] Przestrzeń z perspektywą 60+ to przestrzeń zaprojektowana zgodnie z wytycznymi projektowania dla osób starszych, uwzględniająca zasady projektowania uniwersalnego oraz realnie odpowiadająca na potrzeby starzejącego się społeczeństwa, przy użyciu metody współprojektowania i angażowania osób starszych w proces projektowy. Dotyczy to projektowania zarówno budynków, jak i przestrzeni publicznych. Istotne w tym kontekście jest podejście od skali makro do mikro. Inicjatorami takiej koncepcji projektowania jest zespół Fundacji Laboratorium Architektury 60+ (LAB 60+: www.lab60plus.pl, FB:lab60plus) – pierwszej w Polsce platformy zajmującej się innowacyjnym podejściem do planowania i projektowania w kontekście potrzeb starzejącego się społeczeństwa. LAB 60+ ściśle współpracuje z Wydziałem Architektury Politechniki Śląskiej i jest platformą reprezentowaną przez ekspertów (naukowców, praktyków i dydaktyków), zajmujących się problematyką starzenia się społeczeństwa w różnych skalach przestrzennych (od ujęcia planistycznego, poprzez zagadnienia urbanistyczne, architektoniczne, projektowanie wnętrz, a nawet wzornictwo przemysłowe). LAB 60+ wypracowuje własne metody projektowania dla potrzeb starzejącej się populacji, poprzez wprowadzenia rozwiązań przestrzennych w różnych skalach, wspierających osoby starsze, a jednocześnie wprowadzających nowe wartości służące integracji międzypokoleniowej i uczestnictwu w życiu publicznym. Ważnym elementem koncepcji projektowania z perspektywą 60+ jest zwrócenie uwagi na projektowanie nie tylko funkcji dedykowanych osobom starszym (np. domy opieki, uniwersytety III wieku, itp.), ale wszystkich elementów środowiska zbudowanego (np. różnych form zabudowy mieszkaniowej, gabinetu dentystycznego, hotelu, restauracji, itp.) w celu walki ze stereotypami postrzegania starości.
[2] Strabel W.,Włodarczyk J.: Specjalne formy budownictwa mieszkaniowego. Katowice 1991, s. 79.
[3] M.P. Lawton, An Environmental Psychologist Ages, Environment and Behavior Studies: Emergence of Intellectual Traditions 1999, s. 357–358.
[4] Polska za 40 lat będzie najstarszym społeczeństwem europejskim.